وضعیت محیط زیستی دریاچه

وضعیت محیط زیستی دریاچه ها در ایران با چالش های جدی و بحرانی مواجه است. بسیاری از این اکوسیستم های حیاتی، از جمله دریاچه ارومیه، به دلیل ترکیبی از عوامل طبیعی مانند تغییرات اقلیمی و خشکسالی های پی درپی و همچنین عوامل انسانی نظیر مدیریت ناکارآمد منابع آب، سدسازی های بی رویه و مصرف بی رویه، در آستانه نابودی قرار گرفته اند.

دریاچه ها، این گنجینه های آبی با ارزش، نه تنها زیستگاه گونه های متنوع گیاهی و جانوری هستند، بلکه نقش حیاتی در تأمین آب آشامیدنی، کشاورزی، تعدیل آب و هوای منطقه ای و اقتصاد محلی ایفا می کنند. با این حال، سال ها بی توجهی و بهره بربرداری بی رویه، توازن شکننده ی این اکوسیستم ها را بر هم زده و آن ها را به سمت ورطه ی خشکی و آلودگی سوق داده است. این بحران نه تنها پیامدهای زیست محیطی گسترده ای از جمله بیابان زایی، افزایش ریزگردها و از دست رفتن تنوع زیستی را به دنبال دارد، بلکه تأثیرات عمیقی بر زندگی اجتماعی و اقتصادی میلیون ها نفر از ساکنان این مناطق می گذارد. در این میان، دریاچه ارومیه به عنوان یکی از بزرگترین دریاچه های داخلی ایران و نمادی از این بحران، نیازمند توجه ویژه و راه حل های جامع و پایدار است.

دریاچه ها: گنجینه های آبی و کارکردهای چندگانه

دریاچه ها، پهنه های آبی وسیعی هستند که اغلب توسط خشکی احاطه شده اند و از نظر اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی اهمیت فراوانی دارند. این اکوسیستم های آبی می توانند از نظر وسعت، عمق، شوری و منبع تغذیه بسیار متنوع باشند. برخی از آن ها آب شیرین و حیاتی برای شرب و کشاورزی فراهم می کنند، در حالی که برخی دیگر مانند دریاچه ارومیه، شور هستند و اکوسیستم های منحصر به فردی را در خود جای داده اند. دریاچه ها ممکن است دائمی یا فصلی باشند که در دوره های خشکی یا بارندگی کم، وسعت و عمق آن ها تغییرات زیادی می کند.

خدمات اکوسیستمی دریاچه ها

خدماتی که دریاچه ها به محیط زیست و انسان ارائه می دهند، بسیار گسترده و حیاتی است:

• حمایت از تنوع زیستی: دریاچه ها زیستگاه های مهمی برای انواع گونه های گیاهی و جانوری، از جمله پرندگان مهاجر، آبزیان، دوزیستان و پستانداران کوچک هستند. بسیاری از تالاب های وابسته به دریاچه ها نیز نقشی حیاتی در چرخه زندگی این گونه ها دارند.
• ذخایر آبی و تأمین آب: دریاچه های آب شیرین، منابع اصلی تأمین آب برای مصارف شرب، کشاورزی و صنعت در مناطق اطراف خود به شمار می روند. حتی دریاچه های شور نیز می توانند در تعدیل رطوبت هوا و تأثیر بر آب و هوای منطقه ای نقش داشته باشند.
• تعدیل آب و هوای منطقه ای: حجم زیاد آب در دریاچه ها به تعدیل دمای هوا کمک می کند؛ آن ها در تابستان گرما را جذب و در زمستان آن را به آرامی آزاد می کنند، که منجر به کاهش نوسانات دمایی و ایجاد اقلیمی معتدل تر در حاشیه خود می شود.
• نقش در اقتصاد محلی: از گذشته تاکنون، زندگی جوامع محلی اطراف دریاچه ها به این منابع آبی گره خورده است. کشاورزی و دامداری، شیلات، و به ویژه گردشگری (دریاچه هایی که ظرفیت جذب توریست دارند) از جمله فعالیت های اقتصادی مهمی هستند که به طور مستقیم از سلامت دریاچه ها متأثر می شوند.

در ایران، علاوه بر دریاچه ارومیه، دریاچه های مهم دیگری نیز وجود دارند که هر کدام با چالش های خاص خود دست و پنجه نرم می کنند. برای مثال، دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان، با مشکل آلودگی نفتی و فاضلاب های شهری و صنعتی مواجه است که تنوع زیستی بی نظیر آن از جمله ماهیان خاویاری را تهدید می کند. تالاب هامون که زمانی سرچشمه زندگی در شرق ایران بود، امروز به دلیل خشکسالی های پی درپی و سدسازی های خارج از کشور، در بیشتر ایام سال خشک است و به کانون ریزگردها تبدیل شده. دریاچه بختگان در استان فارس نیز، مانند ارومیه، به دلیل سدسازی و برداشت بی رویه آب، به خشکی گراییده و اکوسیستم منطقه را تحت فشار قرار داده است. این نمونه ها نشان می دهند که بحران آبی در ایران یک پدیده گسترده و چندوجهی است که ابعاد مختلف محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی را در بر می گیرد.

ریشه های بحران: چرا دریاچه ها می خشکند و آلوده می شوند؟

خشک شدن و آلودگی دریاچه ها و تالاب ها پدیده ای پیچیده است که از تعامل چندین عامل طبیعی و انسانی نشأت می گیرد. درک این ریشه ها برای یافتن راهکارهای مؤثر و پایدار ضروری است.

الف) عوامل طبیعی مؤثر بر وضعیت محیط زیستی دریاچه

طبیعت همواره در شکل گیری و دگرگونی دریاچه ها نقش داشته است، اما در دهه های اخیر، شدت برخی از این عوامل طبیعی به دلیل تغییرات جهانی افزایش یافته است:

1. تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی: پدیده ی گرمایش زمین منجر به افزایش دمای هوا شده که به نوبه خود تبخیر از سطح دریاچه ها را به شدت بالا برده است. همچنین، تغییر الگوهای بارشی و جابه جایی فصول خشک و مرطوب، به کاهش ورودی آب به دریاچه ها منجر شده است. برخی مناطق که در گذشته بارش کافی داشتند، اکنون با خشکی های بی سابقه مواجه اند.
2. دوره های خشکسالی طولانی مدت و پیاپی: ایران در منطقه ای خشک و نیمه خشک قرار دارد و خشکسالی بخشی از اقلیم طبیعی آن است. با این حال، در سال های اخیر، دوره های خشکسالی طولانی تر و با شدت بیشتری تکرار می شوند که فرصت لازم برای احیای طبیعی دریاچه ها را از بین می برد. این خشکسالی ها، منابع آب سطحی و زیرزمینی را به شدت کاهش می دهند و تأثیر مستقیمی بر حجم آب دریاچه ها دارند.

ب) عوامل انسانی (تأثیرات مخرب بشر)

عوامل انسانی بخش عمده ای از بحران فعلی دریاچه ها را تشکیل می دهند. فعالیت های توسعه ای بدون توجه به ظرفیت های زیست محیطی، فشار زیادی بر این اکوسیستم های شکننده وارد کرده است:

1. مصرف بی رویه آب:
   • کشاورزی سنتی و پرمصرف: بخش عمده ای از آب های ورودی به حوضه های آبریز دریاچه ها برای کشاورزی استفاده می شود. الگوی کشت محصولات آب بر، روش های آبیاری سنتی و ناکارآمد (مانند غرقابی) و عدم تغییر الگوی کشت متناسب با اقلیم خشک، به شدت منابع آبی را تهی کرده است.
   • صنعت و شهرنشینی: رشد جمعیت و توسعه شهرها و صنایع، نیاز به آب را برای مصارف شرب، بهداشت و تولید افزایش داده است. این افزایش تقاضا، فشار مضاعفی بر منابع آب سطحی و زیرزمینی وارد می کند.
2. سدسازی های بی برنامه و غیرکارشناسی بر روی رودخانه های ورودی: احداث بی شمار سد بر روی رودخانه های تغذیه کننده دریاچه ها، حقابه ی آن ها را به شدت کاهش داده است. این سدها، به جای مدیریت یکپارچه حوضه آبریز، اغلب با هدف تأمین آب برای مصارف کشاورزی یا شرب در مناطق دورتر ساخته شده اند و به تدریج جریان آب به سمت دریاچه ها را قطع کرده اند.
3. برداشت بی رویه و غیرقانونی از آب های زیرزمینی: حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق، چه با مجوز و چه بدون مجوز، سطح آب های زیرزمینی را به شدت پایین آورده است. این کاهش، نه تنها به نشست زمین (فرونشست) منجر می شود، بلکه ارتباط هیدرولیکی بین آبخوان ها و دریاچه ها را قطع کرده و از تغذیه طبیعی آن ها جلوگیری می کند.
4. آلودگی آب:
   • ورود فاضلاب های شهری و صنعتی تصفیه نشده: بسیاری از شهرها و صنایع، فاضلاب های خود را بدون تصفیه کافی یا با تصفیه ناقص به رودخانه ها و نهایتاً به دریاچه ها می ریزند. این فاضلاب ها حاوی مواد شیمیایی، فلزات سنگین و مواد آلی هستند که کیفیت آب را به شدت کاهش داده و اکوسیستم را تخریب می کنند.
   • پساب های کشاورزی حاوی کود و سم: استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی و آفت کش ها در کشاورزی، باعث ورود این مواد به آب های سطحی و زیرزمینی و سپس به دریاچه ها می شود. این مواد مغذی اضافی منجر به پدیده ی اوتریفیکاسیون (پرغذایی) شده که رشد جلبک ها را افزایش داده و کاهش اکسیژن و نابودی آبزیان را در پی دارد.
5. تغییر کاربری اراضی اطراف دریاچه ها: تخریب جنگل ها و مراتع در حوضه های آبریز، باعث افزایش فرسایش خاک و ورود رسوبات به دریاچه ها می شود. همچنین، شهرسازی و توسعه ی زیرساخت ها در مناطق حساس اطراف دریاچه ها، زیستگاه های طبیعی را از بین برده و نفوذ آب به سفره های زیرزمینی را کاهش می دهد.
6. مدیریت ناکارآمد منابع آب و عدم اجرای صحیح قوانین و برنامه های احیا: عدم وجود یک برنامه مدیریت جامع و یکپارچه برای حوضه های آبریز، ضعف در اجرای قوانین محیط زیست، و عدم هماهنگی بین سازمان ها و ارگان های مختلف، از جمله عوامل کلیدی در تشدید بحران است. برنامه های احیایی که تاکنون اجرا شده اند نیز گاه با موانع بودجه ای، فنی یا مدیریتی مواجه بوده اند.
7. بی توجهی و مشارکت پایین جامعه محلی در حفظ محیط زیست: در بسیاری موارد، عدم آگاهی کافی از اهمیت دریاچه ها و همچنین بی تفاوتی نسبت به مسائل زیست محیطی، منجر به رفتارهای مخرب مانند رها کردن زباله و پساب در سواحل و بستر رودخانه ها می شود که به تخریب بیشتر کمک می کند.

وضعیت بحرانی دریاچه های ایران، نتیجه ی ترکیبی پیچیده از تغییرات اقلیمی، مدیریت نادرست منابع آب و بهره برداری بی رویه از سوی انسان است که نیازمند رویکردی جامع و پایدار برای احیا و حفاظت است.

مطالعه موردی: زخم عمیق دریاچه ارومیه، نماد بحران زیست محیطی ایران

دریاچه ارومیه، یکی از ارزشمندترین اکوسیستم های آبی جهان و نگین فلات ایران، به نمادی دردناک از بحران های زیست محیطی در کشورمان تبدیل شده است. بررسی وضعیت این دریاچه، ابعاد فاجعه بار این بحران را به روشنی نشان می دهد.

نگاهی به گذشته: نگین آبی ایران

دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان، در شمال غرب کشور، بین استان های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. این دریاچه با مساحتی در حدود 5200 کیلومتر مربع (در زمان پرآبی)، به دلیل ویژگی های منحصربه فرد اکولوژیکی، در سال 1355 توسط یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیست کره ثبت شد و یکی از مهمترین سایت های کنوانسیون رامسر (حفاظت از تالاب ها) به شمار می رود. اهمیت این دریاچه تنها به وسعت و شوری آن محدود نمی شد؛ شوری فرااشباع آب آن، محیط مناسبی برای رشد و زایش «آرتمیا اورمیانا» فراهم می کرد که غذای اصلی پرندگان مهاجر بی شماری نظیر فلامینگو، پلیکان، کاکایی ها و مرغابی ها بود. جزایر درون دریاچه نیز زیستگاه گونه های مهم پستانداران در معرض خطر مانند گوزن زرد و قوچ ارمنی بودند. از نظر اقتصادی و اجتماعی، دریاچه ارومیه نقش مهمی در تعدیل آب و هوای منطقه، فراهم آوردن رطوبت برای کشاورزی حاصلخیز اطراف و جذب گردشگر داشت و معیشت میلیون ها نفر به طور مستقیم و غیرمستقیم به آن وابسته بود.

وضعیت فعلی: از شکوه تا بحران

متاسفانه، طی دو تا سه دهه اخیر، دریاچه ارومیه شاهد کاهش چشمگیر تراز آب و پسروی فاجعه بار بوده است. آمارهای رسمی نشان می دهند که تا سال 1401، حدود 95 درصد از سطح آب دریاچه خشک شده و حجم آب آن از 32 میلیارد متر مکعب در سال 1374 به کمتر از 2 میلیارد متر مکعب رسیده است. این خشکی نه تنها وسعت دریاچه را به شدت کاهش داده، بلکه میزان شوری آب باقی مانده را تا بیش از 300 گرم در لیتر افزایش داده است. این میزان شوری، حیات بسیاری از موجودات زنده از جمله آرتمیا را که به شرایط خاصی از شوری عادت دارند، از بین برده است. در نتیجه، جمعیت پرندگان مهاجر نیز به شدت کاهش یافته یا مسیر مهاجرت خود را تغییر داده اند.

عوامل خاصی نیز در کنار عوامل عمومی تر، به بحران دریاچه ارومیه دامن زده اند:

• پل میان گذر شهید کلانتری: این پل که دریاچه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده است، جریان آب و تبادلات اکولوژیکی بین دو نیمه دریاچه را مختل کرد و به تشدید شوری در بخش جنوبی انجامید.
• سدسازی های متعدد: احداث بیش از 40 سد بزرگ و کوچک بر روی رودخانه های تغذیه کننده دریاچه، از جمله زرینه رود و سیمینه رود، حقابه ی دریاچه را به شدت کاهش داده و مانع از ورود آب کافی به آن شده است.
• مصرف بی رویه آب در کشاورزی: توسعه ی کشاورزی مدرن و سنتی در حوضه آبریز دریاچه، به ویژه کشت محصولات آب بر مانند چغندر قند و سیب، بخش عظیمی از آب های ورودی را مصرف کرده است.
• برداشت آب های زیرزمینی: حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق، باعث کاهش شدید سطح آب های زیرزمینی و قطع ارتباط هیدرولیکی آن ها با دریاچه شده است.

پیامدهای فاجعه بار خشکی دریاچه ارومیه

خشک شدن دریاچه ارومیه، پیامدهای گسترده و جبران ناپذیری در ابعاد زیست محیطی، انسانی و اجتماعی-اقتصادی داشته است:

پیامدهای زیست محیطی

1. بیابان زایی و افزایش سطح شوره زارها: با عقب نشینی آب، حدود 8 میلیارد تن نمک در بستر دریاچه آشکار شده است. این پهنه های نمکی وسیع، زمین های اطراف را به شوره زار تبدیل کرده و روند بیابان زایی را تسریع می کنند.
2. گرد و غبار نمکی: وزش باد بر روی این پهنه های نمکی، باعث بلند شدن ریزگردهای نمکی می شود. این ریزگردها سلامت انسانی را تهدید کرده (بیماری های تنفسی، پوستی و چشمی) و با نشست بر روی اراضی کشاورزی، حاصلخیزی خاک را از بین برده و محصولات کشاورزی را نابود می کنند.
3. نابودی تنوع زیستی: از بین رفتن آرتمیا، به عنوان منبع غذایی اصلی، منجر به کاهش شدید جمعیت پرندگان مهاجر شده است. زیستگاه های گونه های بومی مانند گوزن زرد ایرانی و قوچ ارمنی نیز با خشکی جزایر دریاچه، به شدت آسیب دیده اند.
4. تغییر میکروکلیمای منطقه و تشدید خشکسالی: از دست رفتن پهنه ی آبی وسیع، رطوبت منطقه را کاهش داده و باعث افزایش دما و تشدید خشکسالی در مقیاس محلی و منطقه ای شده است.

پیامدهای انسانی و اجتماعی-اقتصادی

1. نابودی کشاورزی و دامداری: شور شدن خاک و آب های زیرزمینی، باعث کاهش شدید بازدهی محصولات کشاورزی و حتی نابودی کامل برخی باغات شده است. این امر به از دست رفتن معیشت هزاران کشاورز و دامدار منجر شده است.
2. تضعیف شدید گردشگری و اقتصاد محلی: با خشکی دریاچه و از بین رفتن جذابیت های طبیعی آن، صنعت گردشگری منطقه از رونق افتاده و مشاغل مرتبط با آن از دست رفته اند.
3. مهاجرت گسترده جمعیت: نابودی کشاورزی، دامداری و گردشگری، زندگی میلیون ها نفر از ساکنان حوضه آبریز (تخمین زده می شود 5 تا 6 میلیون نفر) را با چالش جدی مواجه کرده و بسیاری را مجبور به مهاجرت به شهرهای بزرگتر یا مناطق دیگر برای یافتن شغل و معیشت کرده است. این مهاجرت ها، خود منشأ مشکلات اجتماعی و اقتصادی جدیدی در شهرهای مقصد می شوند.
4. بروز تنش های اجتماعی و قومی بر سر منابع آبی و اراضی: کاهش منابع آب و خاک، می تواند به افزایش رقابت و تنش بین جوامع محلی بر سر دسترسی به منابع باقی مانده منجر شود.
5. تأثیر بر سلامت عمومی: ریزگردهای نمکی و خاکی، به طور مستقیم سلامت عمومی را تهدید کرده و عامل بیماری های تنفسی، پوستی و چشمی هستند.
6. تهدید امنیت غذایی و پایداری منطقه: با از بین رفتن توان تولید کشاورزی منطقه، امنیت غذایی به خطر افتاده و پایداری و ثبات اجتماعی و اقتصادی منطقه با تهدیدات جدی روبرو می شود.

پیامدهای خشکی دریاچه ارومیه، فراتر از یک بحران زیست محیطی ساده است؛ این فاجعه، ریشه های اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی عمیقی دارد که کل منطقه را درگیر کرده است.

مسیر احیا: امیدها، چالش ها و راهکارهای پیش رو

با وجود ابعاد گسترده ی بحران دریاچه ارومیه و سایر دریاچه های کشور، امید به احیا و پایداری آن ها همچنان پابرجاست، اما این مسیر نیازمند عزمی جدی، رویکردی جامع و همکاری همه جانبه ی دولت و مردم است.

تلاش های صورت گرفته

در سال های اخیر، به ویژه پس از اوج گرفتن بحران دریاچه ارومیه، تلاش هایی برای احیای آن صورت گرفته است. مهمترین گام در این راستا، تشکیل «ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه» بود که با هدف هماهنگی و اجرای برنامه های احیا تشکیل شد. این ستاد برنامه های مختلفی را در دستور کار قرار داد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انتقال آب: پروژه های انتقال آب از حوضه های آبریز مجاور مانند رودخانه زاب کوچک و اجرای طرح های انتقال آب از سدهای حوضه آبریز به دریاچه، به منظور تأمین بخشی از حقابه ی از دست رفته دریاچه.
• لایروبی رودخانه های ورودی: به منظور تسهیل جریان آب به سمت دریاچه و کاهش رسوب گذاری.
• بهبود روش های آبیاری در کشاورزی: ترویج روش های آبیاری نوین مانند قطره ای و بارانی و تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم آب بر.
• تثبیت بستر دریاچه: اقداماتی برای تثبیت نمک ها و کاهش ریزگردهای نمکی با استفاده از مالچ پاشی یا کشت گیاهان مقاوم به شوری.

با وجود این تلاش ها، موفقیت ها و شکست های متفاوتی حاصل شده است. برخی از پروژه ها مانند لایروبی، تا حدودی در بهبود جریان آب مؤثر بوده اند، اما پروژه های بزرگ مقیاس انتقال آب با چالش های فنی، بودجه ای و مخالفت های محلی (در حوضه های مبدأ) روبرو بوده اند. همچنین، تغییر رفتار کشاورزان و ترویج آبیاری نوین، نیازمند زمان و سرمایه گذاری بیشتری است. مهمتر اینکه، با تغییرات مدیریتی و کاهش بودجه ها، روند احیا با نوسانات زیادی مواجه شده و هنوز به نقطه مطلوب خود نرسیده است.

راهکارهای پیشنهادی جامع

برای دستیابی به احیای پایدار دریاچه ها، باید مجموعه ای از راهکارهای جامع و هماهنگ را به کار گرفت:

1. مدیریت هوشمندانه منابع آب: این مورد اساسی ترین بخش راهکارهاست.
   • بهینه سازی مصرف آب در کشاورزی: تغییر الگوی کشت به محصولات کم آب بر، ترویج و پشتیبانی از روش های آبیاری تحت فشار (قطره ای و بارانی)، و استفاده از فناوری های نوین در پایش و مدیریت آبیاری.
   • کاهش مصرف آب در صنعت و شرب: بهبود بهره وری آب در صنایع و کاهش هدررفت در شبکه های توزیع آب شهری، همراه با آموزش شهروندان برای مصرف بهینه.
2. تخصیص حقابه زیست محیطی: تصویب و اجرای قاطعانه قوانین مربوط به حقابه ی زیست محیطی برای دریاچه ها و تالاب ها، به گونه ای که رودخانه های ورودی، جریان آب کافی برای حفظ اکوسیستم دریاچه را تأمین کنند.
3. تصفیه و بازچرخانی فاضلاب: سرمایه گذاری در ساخت و توسعه ی تصفیه خانه های فاضلاب شهری و صنعتی و استفاده مجدد از پساب تصفیه شده برای مصارف کشاورزی، صنعتی و حتی تغذیه مصنوعی آبخوان ها.
4. مشارکت مردمی و آموزش: افزایش آگاهی عمومی و آموزش جوامع محلی، کشاورزان و صنعتگران در مورد اهمیت دریاچه ها و راهکارهای حفاظت از آن ها. ایجاد مکانیزم هایی برای مشارکت فعال مردم در برنامه های احیا و نظارت بر محیط زیست.
5. تقویت قوانین و نظارت: بازنگری و تقویت قوانین محیط زیست، جلوگیری قاطع از حفر چاه های غیرمجاز، برخورد با آلوده کنندگان آب و اجرای دقیق مقررات سدسازی و مدیریت حوضه های آبریز.
6. تحقیقات و نوآوری: حمایت از پژوهش های کاربردی در زمینه مدیریت پایدار آب، توسعه ی گونه های گیاهی مقاوم به خشکی و شوری، فناوری های نوین تصفیه آب و پایش دقیق تغییرات محیط زیستی با استفاده از تصاویر ماهواره ای و سامانه های اطلاعات جغرافیایی.
7. دیپلماسی آب و همکاری های منطقه ای و بین المللی: در مورد دریاچه هایی که حوضه آبریز آن ها فراتر از مرزهای ملی است (مانند هامون)، همکاری و دیپلماسی فعال با کشورهای همسایه برای مدیریت مشترک منابع آب و تخصیص حقابه ی تالاب ها ضروری است.

چالش های پیش رو

مسیر احیا بدون چالش نخواهد بود:

• کمبود بودجه: اجرای پروژه های بزرگ مقیاس احیا و تغییر زیرساخت ها نیازمند بودجه های کلان است که تأمین آن همواره دشوار بوده است.
• تغییرات اقلیمی: حتی با اجرای تمام راهکارهای انسانی، تأثیرات تغییرات اقلیمی و خشکسالی های شدید ممکن است روند احیا را با کندی مواجه کند یا حتی به شکست بکشاند.
• مقاومت ها در برابر تغییر الگوی مصرف: تغییر عادت های دیرینه در کشاورزی و سبک زندگی مردم برای صرفه جویی در مصرف آب، نیازمند فرهنگ سازی طولانی مدت و غلبه بر مقاومت های اجتماعی است.
• هماهنگی بین بخشی: مدیریت حوضه های آبریز نیازمند هماهنگی بی سابقه ای بین وزارتخانه ها و سازمان های مختلف (نیرو، جهاد کشاورزی، محیط زیست، استانداری ها و …) است که اغلب با موانع ساختاری و اداری روبروست.

نتیجه گیری و چشم انداز آینده: مسئولیت همگانی برای فردا

دریاچه ها قلب تپنده ی اکوسیستم های زمینی هستند؛ نه تنها تنوع زیستی شگفت انگیزی را در خود جای داده اند، بلکه زندگی میلیون ها انسان را از طریق تأمین آب، تعدیل آب و هوا و فرصت های اقتصادی پشتیبانی می کنند. وضعیت محیط زیستی دریاچه های ایران، به ویژه دریاچه ارومیه، به وضوح نشان می دهد که این گنجینه های طبیعی در معرض تهدیدی جدی قرار دارند و پیامدهای خشکی و آلودگی آن ها می تواند ابعاد فاجعه باری برای آینده ی کشور به همراه داشته باشد. از بین رفتن دریاچه ارومیه، فراتر از یک اتفاق زیست محیطی، بحرانی است که پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، سلامت و حتی امنیتی گسترده ای برای منطقه و کشور دارد.

احیای دریاچه ها و تالاب ها نیازمند رویکردی جامع، پایدار و همه جانبه است که تمامی ابعاد طبیعی، انسانی و مدیریتی را در بر گیرد. تمرکز صرف بر راهکارهای مهندسی و انتقال آب، بدون پرداختن به ریشه های اصلی مشکل از جمله مصرف بی رویه آب در کشاورزی و صنعت، مدیریت ناکارآمد منابع آب، و تغییرات اقلیمی، راهگشا نخواهد بود. باید از تجربه های تلخ گذشته و نمونه های جهانی، نظیر فاجعه ی دریاچه آرال که به دلیل مدیریت نادرست منابع آب به طور کامل خشک شد، درس گرفت. فاجعه ی آرال هشداری است برای ما که اگر امروز برای احیای دریاچه هایمان اقدام نکنیم، فردا ممکن است دیگر فرصتی برای جبران نباشد.

مسئولیت حفظ و احیای این گنجینه های طبیعی، تنها بر عهده ی دولت و نهادهای مربوطه نیست، بلکه تک تک افراد جامعه، از کشاورزان و صنعتگران گرفته تا شهروندان عادی، باید با افزایش آگاهی و تغییر در الگوهای مصرف و رفتار خود، در این مسئولیت خطیر شریک باشند. مشارکت فعال مردمی، آموزش های زیست محیطی، حمایت از برنامه های احیا و مطالبه گری از مسئولان، همگی از ارکان اصلی موفقیت در این مسیر هستند. آینده ی دریاچه های ایران، نه تنها به سیاست های کلان، بلکه به خرد جمعی و اقدام امروز ما بستگی دارد. با تلاشی هماهنگ و پایدار، می توان امید داشت که نبض حیات دوباره در کالبد این اکوسیستم های ارزشمند جریان یابد و آن ها را برای نسل های آینده حفظ کنیم؛ در غیر این صورت، تنها خاطره ای از نگین های آبی ایران باقی خواهد ماند که در غبار بی توجهی ها محو شدند.