شام ایرانی؛ دنباله روی بدون خلاقیت

به گزارش هنر برتر صبح نو در نقدی بر برنامه «شام ایرانی» که این روزها از شبکه نمایش خانگی پخش می شود نوشت: برنامه های تلویزیونی واقع نما (Reality Show) در سراسر جهان به عنوان یکی از پرمخاطب ترین گونه های سرگرمی شناخته می شوند. این برنامه ها که اغلب بر پایه رقابت و نمایش زوایای کمتر دیده شده از زندگی افراد ساخته می شوند تأثیر عمیقی بر فرهنگ عمومی و سبک زندگی مخاطبان خود می گذارند. در ایران نیز برنامه هایی از این دست تولید شده اند که هرچند در ظاهر صرفا جنبه سرگرمی دارند؛ اما از نظر محتوایی و پیامدهای فرهنگی محل بحث و تحلیل هستند. یکی از این برنامه ها «شام ایرانی» است که با الگوبرداری از یک فرمت خارجی ساخته شد و طی سال های گذشته در فصل های متعددی به نمایش درآمد. از ابتدای تولید این برنامه با چالش های متعددی از جمله بحث تقلید تغییر مفهوم رقابت نمایش سبک زندگی چهره های مشهور و حتی برخی حواشی جنجالی مواجه بوده است. اما آیا «شام ایرانی» توانسته الگویی بومی و مستقل ارائه دهد یا صرفا نسخه ای دستکاری شده از نمونه های خارجی است؟ تأثیر این برنامه بر سبک زندگی مخاطبان ایرانی چیست و آیا می توان آن را در مسیر برنامه سازی هدفمند و مبتنی بر فرهنگ داخلی قرار داد؟ این گزارش نگاهی موشکافانه به مسیر تولید حواشی و اثرات فرهنگی این برنامه خواهد داشت.
آغاز ماجرای ظهور یک الگوی جذاب در تلویزیون
اواخر دهه ۸۰ بود که شبکه من وتو برنامه ای با نام «بفرمایید شام» را پخش کرد. این برنامه با هدف ایجاد رقابت میان چهار نفر از ایرانیان خارج از کشور طراحی شده بود. در هر قسمت یکی از این چهار نفر میزبان سه مهمان دیگر می شد و سایر شرکت کنندگان به طور مخفیانه به او امتیاز می دادند. در نهایت فردی که بیشترین امتیاز را کسب می کرد برنده اعلام می شد. جذابیت این برنامه در رقابت تعاملات اجتماعی و نمایش فرهنگ غذایی افراد بود. از سوی دیگر هر سری از مسابقه در یک شهر یا کشور متفاوت برگزار می شد که این خود بر تنوع برنامه می افزود.

تولد نسخه ایرانی تغییر هویت یک برنامه تلویزیونی
در سال ۱۳۹۰ بیژن بیرنگ کارگردان نام آشنا نسخه ایرانی این برنامه را با نام «شام ایرانی» تولید کرد؛ اما تفاوت اساسی این برنامه با نسخه اصلی در نوع شرکت کنندگان آن بود. در «بفرمایید شام» افراد عادی که معمولا یکدیگر را نمی شناختند روبه روی هم قرار می گرفتند؛ اما در «شام ایرانی» شرکت کنندگان صرفا از میان چهره های مشهور سینما موسیقی و ورزش انتخاب شدند. 
این تغییر ماهیت برنامه را از یک رقابت مردمی به یک شوی تبلیغاتی برای سبک زندگی سلبریتی ها تبدیل کرد. علاوه بر این فرصت نمایش فرهنگ های متنوع ایران که می توانست یکی از نقاط قوت این برنامه باشد از بین رفت و به جای آن سبک زندگی پر زرق وبرق چهره های معروف در معرض دید مخاطبان قرار گرفت.
مسیر تولید و تغییرات مداوم در کارگردانی «شام ایرانی» با کارگردانی بیژن بیرنگ آغاز شد. فصل اول این برنامه با حضور رامبد جوان سروش صحت اشکان خطیبی و مهدی پاکدل برگزار شد که در نهایت سروش صحت به عنوان برنده معرفی شد. در فصل دوم شقایق دهقان بهاره رهنما لادن طباطبایی و سحر زکریا به رقابت پرداختند؛ اما پس از این دو فصل تغییرات مهمی در تیم تولید رخ داد.
در سال ۱۳۹۱ محمد شایسته ساخت فصل های سوم چهارم و پنجم را برعهده گرفت. سپس سروش صحت کارگردانی فصل های ششم تا هشتم را برعهده گرفت. از فصل نهم به بعد سعید ابوطالب مستندساز و برنامه ساز شناخته شده مدیریت این پروژه را به دست گرفت و تا امروز که «شام ایرانی» وارد فصل هفدهم شده است همچنان مسئولیت آن را برعهده دارد.
 
حواشی پررنگ تر از متن
«شام ایرانی» از ابتدا با چالش ها و حواشی بسیاری روبه رو شد. یکی از اولین انتقادات به این برنامه مسأله کپی برداری از «بفرمایید شام» بود. گرچه برنامه «بفرمایید شام» خود نسخه ای از Come Dine with Meبود؛ اما شبکه من وتو مدعی شد که «شام ایرانی» تقلیدی آشکار از برنامه آن ها است. بااین حال تهیه کننده «شام ایرانی» این ادعا را رد کرد و تأکید داشت که برنامه او مستقل است. در مقابل تحلیلگران رسانه ای معتقد بودند که شباهت های آشکار این دو برنامه غیرقابل انکار است.
مشکلات این برنامه به همین جا ختم نشد. فصل دوم آن ابتدا از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توقیف شد. دلیل این اقدام حضور زنان در برنامه و عدم تطابق آن با استانداردهای نظارتی عنوان شد. در نهایت پس از انجام اصلاحات این فصل منتشر شد؛ اما انتشار آن با حاشیه هایی همراه بود. ازجمله یک انتقاد تند علیه لادن طباطبایی شرکت کننده این فصل که منجر به کناره گیری او از دنیای بازیگری شد.
یکی دیگر از حواشی پررنگ این برنامه درگیری لفظی بین بهاره رهنما و فلور نظری در فصل هشتم بود که به گفته مخاطبان بیش از آنکه یک رقابت آشپزی باشد به مشاجرات عامیانه شبیه بود.
 
ناجی برنامه یا تداوم دهنده یک الگوی وارداتی؟
پس از هشت فصل نسبتا ناموفق سعید ابوطالب به عنوان کارگردان و تهیه کننده هدایت این برنامه را برعهده گرفت. او که تجربه ساخت مستندهای اجتماعی و برنامه های رئالیتی شو مانند «مافیا» را در کارنامه دارد تلاش کرد تا جذابیت این برنامه را افزایش دهد. 
بااین حال همچنان ماهیت کلی برنامه تغییری نکرد و این سوال مطرح است که آیا این برنامه صرفا ادامه دهنده یک الگوی خارجی است یا توانسته با تغییرات بومی به یک محصول متفاوت تبدیل شود؟
نقد محتوایی و پیامدهای فرهنگی «شام ایرانی» در قالب یک رئالیتی شو ترکیبی از سرگرمی و نمایش زندگی روزمره است. 
این سبک برنامه ها اگرچه مخاطبان زیادی دارند؛ اما اثرات فرهنگی عمیقی نیز بر جای می گذارند. نمایش زندگی مجلل سلبریتی ها می تواند در جامعه نوعی الگوسازی نادرست ایجاد کند. حتی اگر خود این افراد ادعا کنند که الگوی جامعه نیستند؛ اما حضور مداوم آنها در قاب تلویزیون و شبکه نمایش خانگی تأثیرات انکارناپذیری دارد. 
 رسانه های غربی بارها از این ویژگی برای جهت دهی به افکار عمومی استفاده کرده اند.
از سوی دیگر جای این سوال باقی است که چرا رسانه های داخلی به جای خلق ایده های اصیل همچنان به دنبال تقلید از نمونه های خارجی هستند؟ آیا نمی توان برنامه هایی متناسب با فرهنگ ایرانی-اسلامی طراحی کرد که هم سرگرم کننده باشد و هم ارزش های بومی را ترویج دهد؟
در مجموع برنامه ای سرگرم کننده با تأثیرات نامشخص «شام ایرانی» در نگاه اول یک برنامه تفریحی و رقابتی است؛ اما در باطن اهدافی فراتر از سرگرمی دارد. این برنامه که الهام گرفته از نمونه های غربی است به جای نمایش سبک زندگی عمومی مردم به تبلیغ زندگی سلبریتی ها پرداخته و در بسیاری از موارد الگوهای فرهنگی ناسازگار با جامعه ایرانی را به نمایش گذاشته است.
در شرایطی که کشور با بحران های اقتصادی و تحولات اجتماعی روبه رو است ساخت برنامه هایی از این دست چه ضرورتی دارد؟ آیا نمایش رقابت چهره های مشهور در آشپزی و سبک زندگی لاکچری دغدغه ای واقعی برای مردم عادی است؟ شاید وقت آن رسیده باشد که برنامه سازان ایرانی به جای کپی برداری از نمونه های خارجی به تولید محتوایی بومی و متناسب با نیازهای جامعه روی بیاورند.

*بازنشر مطالب دیگر رسانه ها در هنر برتر به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان می باشد.

پایان خبر هنر برتر