زری خوشکام : سی سال ممنوع الکارم کردند/ علی حاتمی را دق دادند

زری خوشکام در یکی از آخرین مصاحبه هایش ماجرای بی مهری های مدیران سینمایی، در آخرین سال های عمر علی حاتمی را بازگو کرده است. در ادامه گفتگوی او با شرق را که در زمان اکران فیلم در دنیای تو ساعت چند است انجام شده است را می خوانید:

چه شد بالاخره بعد از این همه سال، دوباره به سینما برگشتید؟ تقریبا پس از آقای حاتمی هرگز در فیلمی حضور نداشتید. جز یک بار که در فیلم «سیمای زنی در دوردست» آقای مصفا نقشی کوتاه ایفا کردید.

حضور دوباره در سینما آرزوی من بود. اصلا نمی توانستم از سینما دور باشم. 30 سال اصلا اجازه نداشتم جلو دوربین بیایم. مرا ممنوع الچهره کرده بودند. با شروع ساخت فیلم تختی در نقش خودم (همسر علی حاتمی) حضور داشتم (که چقدر هم پشیمانم در آن پروژه همکاری کردم)، پس ازآن فیلم نامه ای که مطابق سلیقه ام باشد، پیشنهاد نمی شد. تا وقتی که آقای یزدانیان مشغول نگارش سناریوی «در دنیای تو ساعت چند است؟» بودند.

او را منزل دخترم دیدم، از من خواستند فیلم نامه را بخوانم. فیلم نامه خوبی بود. بعد که فیلم نامه بازنویسی شد، بار دیگر آن را خواندم و این بار آن را بیشتر پسندیدم. آقای یزدانیان گفتند نقش خوبی در این سناریو هست، حوا که نقش یک مادر است. بازی می کنی؟ من هم به شوخی گفتم ببین من نقش مادر بازی نمی کنم، فقط مادر لیلا حاتمی هستم. ایشان هم خندید و گفت اتفاقا در این فیلم هم مادر لیلا هستی. یک روز از من برای تست گریم دعوت شد و به دفتر آقای مصفا رفتم. پس از گریم، از چهره پیشنهادی گریمور خوشم نیامد، قیافه ام تلخ شده بود.

احساس کردم صفی یزدانیان هم خوشش نیامده. بعد یکی از دوستانم را پیشنهاد دادم که ظاهرا ایشان هم برای نقش حوا موردپسند کارگردان قرار نگرفت. تا اینکه برای فیلم برداری رفتند رشت. من هم مرتب با دخترم و دامادم در تماس و جویای وضعیت فیلم بودم. می پرسیدم برای نقش حوا کسی مورد قبولتان واقع شد؟ گفتند بله، خانمی را آورده ایم و بد هم نیست… خیلی برای من جزییاتش را باز نکردند. بعد از مدتی علی مصفا به من زنگ زد و گفت خواهش می کنم شما برای ایفای این نقش بیا شمال. من هم به آقای مصفا گفتم حالا که شما خواسته اید، حتما می آیم، ولی هرکس دیگری بود، محال بود بپذیرم. (با خنده)

ماشین گرفتیم و رفتیم و همین که به رشت رسیدم و قرار بود صبح فردایش جلو دوربین باشم، چنان سرماخوردگی و تب ولرزی گرفتم که کارم به بیمارستان کشید. فیلم برداری دو روز تعطیل شد تا بعد از بهبودی شروع به کار کردیم. آقای یزدانیان یک خط کلی به من داد و شخصیت حوا را کاملا برای من تشریح کرد، من هم تمام سعی ام را کردم تا آنچه می خواهم را به نحو احسن اجرا کنم. گویا خوشبختانه موفق بودم. این موفقیت را از برخورد تماشاگران با خودم احساس کردم.

شما بعد از ازدواج با آقای حاتمی فقط در آثار ایشان به ایفای نقش پرداختید. دلیل اینکه فقط در فیلم های همسرتان حضور داشتید و در فیلم دیگران بازی نکردید، چه بود؟

من درواقع قبل از ازدواجم، فقط حدود یک سال در سینمای ایران کار کردم. سال 50 که ازدواج کردم، انقلابی در خودم به وجود آوردم. شرط ازدواجمان این نبود که کار نکنم، اما هر دو ترجیح دادیم فقط در کارهای علی حضور داشته باشم. ما می خواستیم کانون گرم خانواده تشکیل دهیم. به خصوص که من سه ماه بعد از ازدواجم هم باردار شدم و دیگر نتوانستم تا مدتی کار کنم. همان زمان که ازدواج کردیم، 15 قرارداد 200 هزار تومانی داشتم که آن زمان قراردادهای واقعا گرانی محسوب می شد.

با 200 تومان می شد یک آپارتمان 200، 300متری در منطقه های خوب تهران خرید. ولی با وجود این، همه را پس دادم و پیش قسط هایی که گرفته بودم را حتی برگرداندم و دیگر کار نکردم. یک جور تبادل نظر و همفکری و توافق بین من و همسرم بود که نتیجه اش این شد که پس از آن، فقط در فیلم های او بازی کنم.

از ممنوع الچهره شدنتان صحبت کردید. چطور در جریان این ممنوعیت قرار گرفتید؟ آیا به شما چیزی ابلاغ شد؟

متاسفانه مسیولان وقت هیچ توجهی به سابقه کاری و شخصیت حرفه ای من نداشتند و براساس سلیقه تصمیم گرفتند. چند سال بعد از انقلاب، ما درحال ساخت دکور شهرک سینمایی ایتالیا بودیم و هزینه های بسیار کردیم. وقتی برگشتیم، آنجا را کلنگ زدیم و همین طورکه علی مشغول ساخت شهرک بود، کار «هزاردستان» را هم در کاخ گلستان پیش می برد.

دو، سه سال کار کردیم. این وسط وقفه هایی هم بود. چون مدیران مدام تغییر می کردند و باز تا می آمدند و بر مسند می نشستند و تا پول بدهند برای پروژه، فیلم برداری چند ماه متوقف می شد. ما نیمی از کار را فیلم برداری کرده بودیم و من نقش مقابل آقای انتظامی را بازی می کردم. یک دفعه نامه ای به دست آقای حاتمی از شبکه رسید که از ممنوع بودن نمایش چهره من خبر می داد و در آن گفته شده بود دیگر من در ادامه پروژه همکاری نداشته باشم.

آقای حاتمی هم جواب داد که نه؛ چون این خانم نسبتی با من دارد، ولی کار از نیمه گذشته و من دیگر نمی توانم بازیگر دیگری جای ایشان بگذارم. من تا آخر کار حضور داشتم و یک ریال دستمزد که به من داده نشد هیچ، یک کامیون آجر به ارزش 50 هزار تومان آن زمان، که از زمان ساخت خانه مان باقی مانده بود را هم برای ساخت شهرک فرستادم و اهالی سازمان هزینه ای در قبال آن ندادند. بعد هم تمام بخش هایی که من حضور داشتم را قیچی کردند و از سریال بیرون گذاشتند (با خنده). یک جورهایی قصه اصلا از بین رفت. طفلک علی اصلا نمی دانست چطور سروته قصه را به هم وصل کند.

پس روزگار سختی بر علی حاتمی گذشت.

بله، روزگاری خیلی سخت. چه زحمتی برای ساخت شهرک و این سریال کشید و بعد هم این طور با او و اثرش برخورد کردند و حتی حاضر نشدند نام این شهرک را «شهرک سینمایی علی حاتمی» بگذارند! او همیشه می گفت من به قدری مشغول کار بودم که بزرگ شدن و رشد دخترم را ندیدم؛ 10سال، 12سال بچه ام را ندیدم. او به خاطر ساخت شهرک از سر صبح سر کار بود و از بیل زدن و سنگ فرش کردن تا مدیریت کلی را برعهده داشت و آخر هم دستمزد کارش تکه تکه شدن «هزاردستان» بود.

سازمان دستمزد مرا که نداد هیچ، دستمزدهای علی حاتمی را هم برای کارگردانی «هزاردستان» درست نداد. آن زمان آقای هاشمی که مدیرعامل بود، به حسابداری نامه نوشت که دستمزد علی حاتمی را پرداخت کنند. حسابداری برای پرداخت، باج می خواست و علی هم اهل باج دادن و باج گرفتن نبود. دایم به او می گفتم برو حقمان را بگیر، ولی او بابت این طرز برخورد، به طورکامل از پیگیری حقوقش صرف نظر کرد.

برای ساخت شهرک سینمایی هم به علی حاتمی دستمزدی داده نشد؟

خیلی کم. اندک دستمزدی در حد بخورونمیر. نه تن ها عهده دار اصلی ساخت شهرک، علی حاتمی بود، بلکه حتی خودش آجر روی آجر می گذاشت و بیل می زد تا این شهرک ساخته شد.

پس این رفتارها، گله مندی شما و علی حاتمی را حتما به همراه داشته.

بله، از صداوسیما بسیار گله مندم. خیلی زیاد. حتی بعضی وقت ها از دست مسیولانش گریه کردم. این همه زحمتی که علی از سال های دور، برای صداوسیما کشید را نادیده گرفتند. از زمان آقای قطبی، با ساخت «داستان های مثنوی» و بعد «سلطان صاحبقران» و بعد «جاده ابریشم» که شد «هزاردستان»، همه نادیده گرفته شد… و مسیولان همیشه ناسپاسی کردند. هر کدام که عوض می شدند، کار ما مدتی تعطیل می شد. هزارجور بازی درآوردند. یک روز می گفتند سر بازیگران کلاه گیس بگذارید، یک روز می گفتند بردارید، یک روز می گفتند ممنوع است و هر روز یک داستان تازه می ساختند.

پس علی حاتمی خیلی اذیت شد.

بله…، درواقع او را دق دادند. ارشاد که تقریبا بعد از فیلم «دلشدگان» محترمانه کارکردن او را ممنوع کرد. دو سال تمام، علی به ارشاد فیلم نامه می فرستاد و تصور کنید فیلم نامه های علی حاتمی را رد می کردند! فقط به این دلیل که چرا در فیلم علی حاتمی تمبک هست. خب، حضرت امام موسیقی را آزاد کرده بودند و علی هم به این فکر افتاد که برای موسیقی سنتی ایرانی کاری کند. چقدر هم برای این موضوع سرمایه گذاری کرد. بگذریم… برگردیم به همان بی مهری های صداوسیما. این سازمان یک ریال از طلب های علی حاتمی را پرداخت نکرد.

چه سالی؟

تقریبا 63 و 64. پول نمی دادند و می گفتند بودجه نداریم. یک ریال به من هم دستمزد ندادند جز اینکه هزینه 50 تومان کامیون آجرم را هم پرداخت نکردند. دایم می گفتند پول نداریم و مدام جلسه می گذاشتند پشت جلسه و هیچ نتیجه ای هم حاصل نمی شد. طوری رفتار می کردند که به همسرم برخورده بود و برای خیلی از جلسات مرا می فرستاد. بالاخره قرار شد دو فیلم سینمایی از کل این مجموعه به علی حاتمی بدهند که جبران زحمات و ضرروزیان های او شود که آقای محمدمهدی دادگو لابی کرد و این فیلم ها را هم گرفت. نوارهای موسیقی مان را هم بردند و پس نیاوردند که هیچ، یک سی دی هم از این دو فیلم به ما ندادند. خیلی از آقای دادگو دلخورم.

زمانی که آقای ضرغامی مسیول صداوسیما شدند خوشحال شدم. چون یکی، دوبار ایشان در دوره بیماری همسرم محبت کرده بود و به عیادت او آمد، گفتم حالا که مدیر شده، پس حتما روی ما را زمین نمی اندازد. از دفتر ایشان درخواست وقت ملاقات کردم، حتی یک زنگ نزد بگوید اصلا شما این وقت را برای چه می خواهی؟! ما را بی جواب گذاشت. هر بار زنگ می زدم و خودم را معرفی می کردم و می گفتم من همسر علی حاتمی ام و هیچ جوابی نمی گرفتم. آن سال ها واقعا گرفتار و مقروض بودم. این همه هزینه ای که برای معالجه علی حاتمی در خارج از کشور کردیم، بی هیچ کمکی بود. حتی ارز دولتی هم به ما ندادند.

واکنش علی حاتمی چه بود؟

هیچ. او هم قهر کرد. بعد از فوتش انتظار داشتم یک کدام زنگ بزنند ببینند خانواده علی حاتمی در چه حال است. اما هیچ کس تماسی هم نگرفت و واقعا از این بابت دلم گرفت.

چطور متوجه شدید دوره ممنوع بودن نمایش چهره شما تمام شده؟

در پروژه «تختی» آقای شایسته به من پیشنهاد کردند نقش همسر علی حاتمی را خودم بازی کنم. من هم پذیرفتم، چون بیشتر فیلم برداری هم در خانه من بود. بعدا بازی کردم و در تیتراژ هم آمد: با حضور افتخاری زهرا حاتمی. مشکلی هم ایجاد نشد، این طور متوجه شدیم که گویا دیگر ممنوعیتی در کار نیست.

برگردیم به قبل تر. اصلا چطور با آقای حاتمی آشنا شدید؟

سر صحنه فیلم «مترسک» با علی حاتمی آشنا شدم و به یکدیگر علاقه مند شدیم و از طرف ایشان پیشنهاد ازدواج گرفتم و جواب مثبت دادم. آن زمان من و آقای فردین و آقای رشیدی و چند بازیگر دیگر، در آن فیلم به کارگردانی آقای حاتمی بازی می کردیم. ششم آبان 50 ازدواج کردیم و یک سال بعد نهم هنر برتر 51 لیلا به دنیا آمد.

در زندگی مشترک شما با علی حاتمی، چه اتفاقی افتاد که یکی از بهترین بازیگران زن امروز سینمای ایران، از خانه شما بیرون آمد؟ در منزل شما چه بستری برای رشد لیلا حاتمی فراهم شده بود؟

به قول یکی از منتقدان، خانه ما دانشگاه هنر بود، احتیاجی نبود لیلا سینما بخواند. رشته لیلا مکانیک بود. ولی در خانه ما دایم یا فیلمی در حال تولید بود، یا علی حاتمی مشغول طراحی صحنه و لباس یا تدوین بود. در خانه ما دایم تبادل نظر بین اهالی سینما جریان داشت. هر کاری که علی می ساخت، طی مدت فیلم برداری، بازیگرانش در خانه ما زندگی می کردند. لیلا در چنین محیطی رشد کرد. البته که خودش هم علاقه مند بود.

یادم هست دو، سه ساله بود که ژیلا سهرابی (خواهرزاده علی حاتمی)، سریال «طلاق» را بازی می کرد. یک شب ما در تراس خانه نشسته بودیم و شام می خوردیم و لیلا هم کنار ما نشسته بود و بازی می کرد. ژیلا زنگ زد که ما در فیلم یک بچه می خواهیم، لطفا لیلا را بفرستید. اول من و پدرش گفتیم نه، بعد دیدیم وروجک دو، سه ساله خودش می گوید می خواهم بروم و بازی کنم. علی هم همیشه از لیلا در فیلم ها استفاده می کرد.

پس هدف گذاری شما از ابتدای کودکی ایشان، این نبود که بازیگر شوند؟

نه اصلا، شرایطش مهیا شد. شرایط خانه و خانواده ما طوری بود که لیلا هم علاقه مند شد.

در بین نقش هایی که خانم حاتمی بازی کردند، کدام یک برای شما ویژه ترند؟

من همه کارهایش را دوست دارم، مثلا فیلم «لیلا» یش را خیلی دوست دارم. خب، اولین کارش هم بود و خیلی برایم جالب بود.

تابه حال شده لحظه ای که دارید فیلمی با بازی ایشان روی پرده سینما می بینید، فراموش کنید او دختر شماست؟

نه، هرگز فراموش نکرده ام. همیشه ذهنیتم این است که ببینم دخترم چه کار می کند.

در بین آثار آقای حاتمی کدام اثر برای شما ویژه تر است؟

اکثر فیلم هایش را به شدت دوست دارم، اما شاید «حاجی واشنگتن»، «سوته دلان»، «مادر» و «کمال الملک» برایم رنگ وبویی دیگر دارند.

با توجه به اینکه فضای سینمای پیش از انقلاب را هم تجربه کرده اید و سال هاست با توجه به موقعیت خانوادگی تان، در جریان جزییات اتفاقات جاری بوده اید، وضعیت امروز سینمای ایران را چطور می بینید؟

من نه آن زمان، زیاد در جریان اتفاقات سینما بودم و نه حالا. آن زمان همیشه در جریان سینمای علی حاتمی بودم و نه وضعیت کلی سینما. ولی کلا اگر وضع سینمای ایران را بخواهم ارزیابی کنم، باید بگویم اگر محدودیت های موجود را نادیده بگیریم، وضعیت کیفی فیلم ها خیلی بهتر از گذشته است.

چه چشم اندازی برای سینمای ایران می بینید؟

با این همه جوان مستعد و باانگیزه ای که وارد این حرفه شده اند، مسلما روزهای خوبی در راه است. چون ما ایرانی ها اهل پس رفت نیستیم، پس حتما وضعیت رو به پیشرفت است. اتفاقات بین المللی بسیار خوبی که برای سینمای ایران در این سال ها مثلا برای فیلم «جدایی نادر از سیمین» افتاده، خب، امیدوارکننده است. فیلم های «چارشنبه سوری» آقای فرهادی یا «درباره الی» شان واقعا شاهکار و امیدوارکننده بودند.

جای علی حاتمی واقعا در سینمای امروز ایران خالی است.

بله، خیلی خیلی. به خصوص وقتی فیلم آقای فرهادی رفت اسکار و لیلا هم دعوت شد آنها، نمی دانید چه حالی شدم و چقدر جای خالی علی را احساس کردم. چون آرزوی علی حاتمی این بود که سینمای ایران، به اسکار راه پیدا کند و همیشه می گفت فیلم ایرانی باید خصوصیات فرهنگی ما را داشته باشد و کپی از روی فیلم های خارجی هم نباشد. اگرچه خودش آن زمان نبود تا موفقیت سینمای ایران را ببیند، ولی خوشبختانه دخترش آنجا حضور داشت.

245245