خلاصه کتاب هفت دستگاه موسیقی ایران ( نویسنده مجید کیانی )

کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایران» اثر استاد مجید کیانی، مرجعی اساسی برای درک عمیق ردیف و اصول نظری موسیقی سنتی ایران است. این اثر که حاصل سال ها پژوهش و تجربه استاد کیانی است، مفاهیم پیچیده موسیقی دستگاهی را با دقت و جزئیات فراوان شرح می دهد. این مقاله به خلاصه ای جامع از این کتاب می پردازد تا مسیر آشنایی با مبانی موسیقی ایرانی را برای علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران هموار سازد.

استاد مجید کیانی با رویکردی مستند و تحلیلی، تلاش کرده است تا ریشه ها، ساختارها و شیوه های اجرای موسیقی ایرانی را به وضوح تبیین کند. او نه تنها به معرفی دستگاه ها و گوشه ها می پردازد، بلکه سیر تاریخی این موسیقی را از دوران مقامی تا شکل گیری ردیف کنونی مورد بررسی قرار می دهد. این کتاب به دلیل عمق محتوا و دقت بی نظیر، به یکی از مهم ترین منابع برای درک تئوریک و عملی موسیقی سنتی ایران تبدیل شده است. در ادامه به معرفی نویسنده، ساختار کلی کتاب و خلاصه ای از محتوای بخش های اصلی آن می پردازیم.

درباره نویسنده: استاد مجید کیانی، پیشگام پژوهش در موسیقی ایران

سید عبدالمجید کیانی هندی، متولد مهر ماه ۱۳۲۰ در تهران، یکی از چهره های ماندگار و پیشگام در پژوهش و آموزش موسیقی ایرانی است. ایشان در طول سالیان متمادی، نقش بی بدیلی در حفظ اصالت ردیف و ترویج دانش نظری موسیقی سنتی ایفا کرده اند. تحصیلات موسیقی کیانی از هنرستان موسیقی ملی آغاز شد، جایی که ایشان نزد استادانی چون منوچهر صادقی و محمد حیدری به فراگیری موسیقی پرداختند.

سپس با ورود به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، ردیف میرزا عبدالله را از محضر استادان برجسته ای همچون داریوش صفوت و نورعلی برومند آموختند. این آموزش ها به مدت چهار سال ادامه یافت و ایشان به تکمیل ردیف میرزا عبدالله و شیوه سنتورنوازی حبیب سماعی پرداختند. استاد کیانی همچنین به مدت دو سال نزد عبدالله دوامی، ردیف آوازی و شیوه های اجرای موسیقی ایرانی را تحصیل کردند. این پیگیری های علمی و عملی، پایه های دانش عمیق ایشان را در موسیقی ایرانی مستحکم ساخت.

تشنه دانش، مجید کیانی مسیر خود را تا دانشگاه سوربن پاریس ادامه داد و به مدت سه سال در رشته قوم موسیقی شناسی (اتنوموزیکولوژی) تحصیل کرد و از محضر اساتیدی چون تران وانکه و ادیت وبر بهره برد. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۵۸، به تدریس و پژوهش در موسیقی ادامه دادند. ایشان به مدت ۲۳ سال به تدریس ردیف موسیقی ایران در دانشگاه تهران مشغول بودند و مدیریت گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا (سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۹)، مدیریت مرکز حفظ و پژوهش موسیقی ایران، ریاست گروه موسیقی فرهنگستان هنر و عضویت در شورای عالی یونسکو در ایران از دیگر فعالیت های برجسته ایشان محسوب می شود. از دیگر آثار مهم استاد مجید کیانی می توان به «مبانی نظری موسیقی ایران»، «ستاره عشق» و «چگونگی پژوهش در موسیقی ایرانی» اشاره کرد که هر یک به نوعی مکمل دانش ارائه شده در کتاب هفت دستگاه موسیقی ایران هستند و عمق نگاه پژوهشی ایشان را به نمایش می گذارند.

ساختار کلی کتاب هفت دستگاه موسیقی ایران

کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایران» اثری جامع است که به صورت ساختاریافته به تشریح مبانی و اصول موسیقی سنتی ایران می پردازد. این کتاب با ۳۵۰ صفحه محتوا، در سه بخش اصلی تدوین شده است که هر بخش به جنبه های متفاوتی از موسیقی ایرانی می پردازد و اطلاعاتی دقیق و مستند را ارائه می دهد.

• بخش اول: ردیف (پژوهشی در زمینهٔ موسیقی سنتی ایران)

  این بخش که گسترده ترین قسمت کتاب است، به تحلیل و تشریح نظام ردیفی، دستگاه ها، گوشه ها و آوازهای موسیقی سنتی ایران می پردازد. هدف این بخش، ارائه درکی عمیق از ساختار و اجزای ردیف است و شامل ۹ فصل مجزا می باشد. این فصول مباحثی نظیر سرآغاز، موقعیت کنونی موسیقی سنتی ایران، دستگاه ها و آوازها، موسیقی سازی و آوازی ردیف، وزن در موسیقی ردیف، سازهای سنتی و شیوه های اجرای ردیف را در بر می گیرد.

• بخش دوم: نقش اندیشه در موسیقی سنتی ایران

  این بخش با تمرکز بر جنبه های فکری و فلسفی موسیقی ایرانی، به بررسی نگاه ایرانیان به موسیقی و آسیب شناسی وضعیت کنونی آن می پردازد. این بخش شامل دو فصل است که فصل اول به انواع موسیقی کنونی ایران (ردیفی، نواحی، مذهبی، عامیانه) و آسیب شناسی آن می پردازد و فصل دوم، محورهای اساسی موسیقی سنتی ایران از جمله صدا، فواصل، گردش نغمات، وزن، تزئین و تکرار را تشریح می کند.

• بخش سوم: توضیحات و فهرست ها

  این بخش شامل توضیحات تکمیلی و فهرست های مختلفی است که به خواننده در یافتن اطلاعات مورد نیاز کمک می کند. این فهرست ها شامل آهنگ ها، تصاویر، جدول ها، اشکال، سازها، شعرها، منابع استفاده شده، فهرست موضوعی، نام ها و واژه نامه های انگلیسی به فارسی و فارسی به انگلیسی است که مطالعه و مراجعه به کتاب را آسان تر می سازد.

این ساختار منظم به خواننده اجازه می دهد تا گام به گام با پیچیدگی های موسیقی ایرانی آشنا شود و درکی جامع از ابعاد نظری و عملی آن به دست آورد. کتاب هفت دستگاه موسیقی ایران نخستین بار در سال ۱۳۶۸ منتشر شد و پس از وقفه ای طولانی در سال های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۷ توسط انتشارات سوره مهر تجدید چاپ گردید که نشان دهنده اهمیت و جایگاه این اثر در ادبیات موسیقی ایران است.

تحلیل بخش اول: ردیف (پژوهشی در زمینه موسیقی سنتی ایران)

بخش اول کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایران» به عنوان سنگ بنای اصلی این اثر، به پژوهش عمیق و تشریح جامع نظام ردیفی موسیقی سنتی ایران اختصاص دارد. این بخش شامل مفاهیم بنیادی، دستگاه ها، آوازها و سیر تاریخی موسیقی ایران است که برای هر علاقه مند به این هنر، فهمی ساختارمند و دقیق را فراهم می آورد.

مفاهیم بنیادی ردیف: دستگاه، گوشه، آواز

استاد کیانی در این بخش، مفاهیم اصلی ردیف را با دقتی مثال زدنی توضیح می دهد. ردیف به مجموعه ای منظم و مرتب از نغمه ها و آهنگ های کوچک گفته می شود که هسته اصلی موسیقی کلاسیک ایرانی را تشکیل می دهند. این نغمه های کوچک گوشه نامیده می شوند. هر گوشه دارای فضایی ملودیک و مشخص است و از کنار هم قرار گرفتن گوشه های متعدد به شکلی منطقی و متوالی، دستگاه ها شکل می گیرند.

هر دستگاه دارای یک نغمه آغازین به نام درآمد است که فضای اصلی دستگاه را معرفی می کند و پس از گردش در گوشه های مختلف، با نغمه ای به نام فرود به فضای درآمد باز می گردد. مفهوم گوشه های مشترک نیز در این بخش تبیین می شود؛ این گوشه ها امکان عبور از یک دستگاه به دستگاه دیگر را فراهم می کنند و پایه و اساس تکنیک مرکب نوازی یا مرکب خوانی هستند. مرکب نوازی به قابلیتی اشاره دارد که نوازنده یا خواننده می تواند با استفاده از گوشه های مشترک، ترکیبی از چندین دستگاه را در یک اجرا ارائه دهد و فضاهای موسیقایی متنوعی را ایجاد کند. آوازها نیز زیرمجموعه هایی از دستگاه ها هستند که معمولاً از گوشه های بزرگ تر تشکیل شده و دارای درآمد و فرود مستقل خود هستند، اما از نظر ساختار کلی به یکی از دستگاه ها وابسته اند.

هفت دستگاه اصلی و آوازهای وابسته

در نظام ردیفی ایران، هفت دستگاه اصلی و چند آواز وابسته وجود دارد که استاد کیانی به تفصیل به معرفی و توضیح آن ها می پردازد. این هفت دستگاه عبارتند از:

1. دستگاه شور: به عنوان بزرگترین و پرگوشه ترین دستگاه شناخته می شود و از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
2. دستگاه ماهور
3. دستگاه چهارگاه
4. دستگاه سه گاه
5. دستگاه همایون
6. دستگاه نوا
7. دستگاه راست پنج گاه

علاوه بر این هفت دستگاه، پنج آواز اصلی نیز وجود دارند که زیرمجموعه دستگاه شور محسوب می شوند:

• آواز ابوعطا
• آواز دشتی
• آواز بیات ترک (بیات زند)
• آواز افشاری
• آواز بیات کرد

همچنین، آواز بیات اصفهان نیز به عنوان زیرمجموعه ای از دستگاه همایون معرفی می شود. مجموع این دستگاه ها و آوازها، کل پیکره ردیف موسیقی ایرانی را تشکیل می دهد و تمامی قطعات و تصنیف های کلاسیک ایرانی در چارچوب یکی از این ساختارها قرار می گیرند.

سیر تاریخی موسیقی ایران: از مقام تا ردیف

یکی از نقاط قوت کتاب کیانی، بررسی سیر تحول موسیقی ایرانی از دوران قدیم تا شکل گیری نظام ردیفی کنونی است. پیش از نظام دستگاهی، موسیقی ایرانی بر پایه نظام مقامی استوار بود. دوازده مقام اصلی در موسیقی قدیم وجود داشتند که از مهم ترین آن ها می توان به عشاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیرافکند، بزرگ، زنگوله، رهاوی، حسینی و حجاز اشاره کرد.

استاد کیانی با تحلیل دقیق، تشابهات و ارتباطات بین موسیقی مقامی و دستگاهی را روشن می کند. این بررسی نشان می دهد که تحول موسیقی در ایران به تدریج صورت گرفته و بسیاری از اصول و نغمه های موسیقی قدیم، با تغییر نام و سازماندهی جدید، در قالب دستگاه ها و گوشه های ردیف حفظ شده اند. این دیدگاه تاریخی به خواننده کمک می کند تا ریشه های عمیق و پیوستگی فرهنگی موسیقی ایرانی را بهتر درک کند و بداند که نظام ردیفی، هرچند جدید، اما بر پایه های استوار سنت های کهن بنا شده است.

ردیف سازی و آوازی: تفاوت ها و اشتراکات

در این بخش، مجید کیانی به تفاوت ها و اشتراکات ردیف سازی و آوازی می پردازد. هرچند اصول تئوریک و ساختار کلی ردیف برای هر دو نوع اجرا (سازی و آوازی) یکسان است، اما شیوه های اجرایی و ظرافت های آن ها با یکدیگر تفاوت هایی دارند. ردیف سازی بر توانایی های ساز و تکنیک های نوازندگی تأکید دارد، در حالی که ردیف آوازی، بر مبنای توانایی های صدای انسان و ارتباط هنرمندانه با شعر شکل می گیرد. این تفاوت ها در نحوه بیان ملودی، تزیینات و رعایت فواصل، از جمله مواردی است که در این بخش توضیح داده می شود.

شیوه های اجرا و آداب آن در موسیقی ردیفی

استاد کیانی به آداب و قواعد اجرایی در موسیقی ردیفی نیز اشاره می کند. اجرای موسیقی ردیفی به ویژه در بخش آوازی (غزل خوانی)، نیازمند تسلط بر فنون و درک عمیق از ادبیات است. خواننده پس از درآمدهای کوتاه و بدون کلام در دستگاه یا آواز مورد نظر، غزلی مناسب از شاعرانی چون حافظ، سعدی یا مولانا انتخاب می کند. تناسب محتوا و وزن شعر با لحن و وزن گوشه انتخابی از اهمیت بالایی برخوردار است.

استاد آواز، با تلفیقی هنرمندانه از شعر و موسیقی و با توجه به ویژگی های فنی و هنری موسیقی آوازی، اجرای خود را ادامه می دهد. در این فرآیند، برای هماهنگی کامل اشعار با گردش نغمات گوشه ها، خواننده کلماتی مانند ای، یار، حبیبم، عزیزم یا آمان را در ابتدا، بین یا انتهای ابیات می افزاید. این افزودن کلمات با مهارت و استادی بی نظیری صورت می گیرد، چرا که کوچکترین خطایی در این زمینه می تواند به جوهر شعر، موسیقی و هنر خوانندگی لطمه وارد کند.

این بخش از کتاب بر نقش خواننده به عنوان یک هنرمند خلاق و آگاه به ظرایف شعر و موسیقی تأکید دارد و نشان می دهد که اجرای ردیف تنها یک مهارت فنی نیست، بلکه یک هنر تلفیقی است که در آن، احساس، دانش و تجربه هنرمند با یکدیگر در هم می آمیزند.

تحلیل بخش دوم: نقش اندیشه در موسیقی سنتی ایران

بخش دوم کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایران» عمیق تر به جنبه های فکری و نظری موسیقی سنتی ایران می پردازد. استاد مجید کیانی در این بخش، دیدگاهی تحلیلی و گاه آسیب شناسانه نسبت به وضعیت موسیقی ایرانی ارائه می دهد و مفاهیم بنیادین تشکیل دهنده آن را تشریح می کند.

نگاهی به موسیقی کنونی ایران

استاد کیانی در این فصل به وضعیت موسیقی سنتی ایران در قرن اخیر می پردازد. ایشان اعتقاد دارند که نفوذ فرهنگ غرب و همچنین مسائل سیاسی و اجتماعی گوناگون باعث شده است که موسیقی سنتی ایران بیش از حد به جنبه های تفننی و تخدیری، که اصطلاحاً «شیرین نوازی» نامیده می شود، گرایش پیدا کند. این «شیرین نوازی» به معنای پرداختن به جنبه های سطحی و عامه پسند موسیقی، به جای عمق و اصالت هنری آن است. این رویکرد باعث شده که موسیقی سنتی واقعی (هنری) کمتر مورد توجه قرار گیرد و جایگاه واقعی خود را در جامعه از دست بدهد.

کیانی در این بخش، انواع موسیقی رایج در ایران را دسته بندی می کند:

• موسیقی ردیفی: موسیقی هنری و کلاسیک مبتنی بر ساختار ردیف.
• موسیقی نواحی: موسیقی فولکلوریک و بومی مناطق مختلف ایران.
• موسیقی مذهبی: شامل نغمه ها و آوازهای مذهبی مانند مناجات، نوحه و اذان.
• موسیقی عامیانه: شامل موسیقی پاپ و مردمی که بیشتر جنبه تفریحی و سرگرمی دارد.

آسیب شناسی استاد کیانی بر این نکته تأکید دارد که گرایش به شیرین نوازی، ریشه در تاریخ دارد و محدود به دوران اخیر نیست، اما در سال های ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۷ بیشتر نمایان شده است. این نگاه انتقادی به وضعیت موسیقی معاصر ایران، یکی از مهم ترین بخش های تحلیلی کتاب است که به خواننده کمک می کند تا فراتر از ظاهر، به ریشه ها و چالش های این هنر بیندیشد.

محورهای اساسی موسیقی سنتی ایران (مفاهیم بنیادین)

در ادامه بخش دوم، استاد کیانی به تشریح مفاهیم بنیادین و کلیدی می پردازد که ستون های اصلی موسیقی سنتی ایران را تشکیل می دهند. این مفاهیم هر یک به تنهایی پتانسیل بحثی عمیق و مفصل را دارند، اما در این کتاب به صورت چکیده و کاربردی توضیح داده شده اند تا درکی کلی از ساختار زیربنایی موسیقی ارائه دهند:

1. صدا:

   صدا به عنوان اولین و بنیادی ترین عنصر موسیقی مورد بحث قرار می گیرد. کیانی به اهمیت کیفیت و تربیت صدا، چه در آواز و چه در ساز، می پردازد و نقش آن را در انتقال احساس و مفهوم موسیقی برجسته می کند. در موسیقی ایرانی، صدا تنها یک حامل نغمه نیست، بلکه خود بخشی از هویت و زیبایی شناسی اجرا محسوب می شود.

2. فواصل:

   این بخش به تبیین فواصل موسیقایی در موسیقی ایرانی اختصاص دارد. فواصل در موسیقی ایرانی، به دلیل وجود ریزپرده ها و فواصل خنثی (سُری و کُرُن)، با فواصل موسیقی غربی تفاوت های عمده ای دارند. درک دقیق این فواصل برای اجرای صحیح و انتقال حس موسیقی ایرانی ضروری است و این کتاب به نقش آن ها در ایجاد فضای ملودیک خاص هر دستگاه و گوشه می پردازد.

3. گردش نغمات:

   گردش نغمات به نحوه حرکت ملودی ها و توالی آن ها در ردیف اشاره دارد. این مفهوم، نحوه پیشروی نغمات از درآمد به گوشه ها و بازگشت به فرود را تبیین می کند. در موسیقی ردیفی، این گردش ها از قواعد مشخصی پیروی می کنند که به ساختار هر دستگاه یا آواز هویت می بخشند. استاد کیانی به اهمیت این الگوهای حرکتی در خلق زیبایی و عمق موسیقایی تأکید می کند.

4. وزن:

   مفهوم وزن و ایقاع در موسیقی ردیف ایرانی از اهمیت بالایی برخوردار است. بر خلاف موسیقی غربی که وزن معمولاً بر مبنای ضرب های منظم و ثابت است، وزن در موسیقی ایرانی می تواند آزادتر و منعطف تر باشد، به ویژه در بخش های آوازی که از وزن شعر تبعیت می کند. کیانی به بررسی نقش وزن در تعیین ریتم و ساختار زمانی قطعات، هم در بخش های با وزن مشخص (متریک) و هم در بخش های آزاد (غیرمتریک) می پردازد.

5. تزیین و تکرار:

   این دو عنصر نقش کلیدی در زیبایی شناسی و ساختار ردیف دارند. تزیینات (مانند تحریرها، ریزها و غلت ها) به نغمه ها روح می بخشند و آن ها را از حالت خشک و ساده خارج می کنند. این تزیینات جزء جدایی ناپذیر اجرای موسیقی ایرانی هستند و بدون آن ها، ملودی ها ناقص به نظر می رسند. تکرار نیز عنصری مهم در تثبیت و برجسته کردن نغمات اصلی و ساختار ملودیک است. تکرار یک نغمه یا موتیف به شیوه های گوناگون، علاوه بر تأکید، به شنونده کمک می کند تا با فضای موسیقایی ارتباط عمیق تری برقرار کند.

این مفاهیم بنیادین، ابزارهایی تحلیلی را در اختیار خواننده قرار می دهند تا نه تنها بتواند موسیقی ایرانی را بشنود، بلکه ساختار عمیق و لایه های پنهان آن را نیز درک کند و از منظر تئوریک به آن بنگرد.

جمع بندی: چرا مطالعه این اثر برای هر علاقه مند به موسیقی ایرانی حیاتی است؟

کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایران» اثر استاد مجید کیانی، فراتر از یک کتاب آموزشی صرف، یک سند معتبر و تحلیلی جامع از ردیف و اصول بنیادین موسیقی سنتی ایران به شمار می رود. این کتاب نه تنها به تبیین ساختارهای پیچیده ردیف می پردازد، بلکه خواننده را با سیر تاریخی و اندیشه نهفته در پس این هنر اصیل آشنا می کند.

برای دانشجویان و پژوهشگران موسیقی، این اثر به مثابه یک مرجع اصلی است که می توانند از آن برای تعمیق دانش نظری و تاریخی خود بهره مند شوند. برای نوازندگان و خوانندگان موسیقی ایرانی، این کتاب می تواند درکی عمیق تر از آنچه می نوازند یا می خوانند، فراهم آورد و به آن ها کمک کند تا با آگاهی بیشتری به اجرا بپردازند. حتی برای علاقه مندان عمومی که قصد دارند با یکی از غنی ترین میراث های هنری ایران آشنا شوند، این کتاب دریچه ای ارزشمند به دنیای موسیقی دستگاهی ایران می گشاید.

خلاصه حاضر، تلاشی برای ارائه چکیده ای کاربردی از این گنجینه است تا خوانندگان بتوانند با مهم ترین مفاهیم و تحلیل های استاد کیانی آشنا شوند. با این حال، ارزش و عمق اصلی کتاب تنها با مطالعه کامل آن آشکار می شود. بنابراین، پس از آشنایی اولیه با محتوای این اثر از طریق این خلاصه، به شما پیشنهاد می کنیم که برای درکی جامع و کامل، به مطالعه دقیق کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایران» بپردازید. این مطالعه، بی شک دیدگاه شما را نسبت به موسیقی ایرانی دگرگون خواهد ساخت و ابزاری قدرتمند برای درک این هنر اصیل در اختیار شما قرار خواهد داد.