خلاصه کتاب حاکمیت و حکمرانی در نهج البلاغه ( نویسنده محمدمهدی باباپور گل افشانی )

کتاب حاکمیت و حکمرانی در نهج البلاغه اثر محمدمهدی باباپور گل افشانی، تبیین گر نظریه حکومتی امام علی (ع) از منظر این اثر گران قدر است. این کتاب به بررسی مبانی، اصول، اهداف و ساختار حکومت علوی می پردازد و سیره و آموزه های امام را در باب سیاست و کشورداری برای نسل امروز روشن می سازد.

نهج البلاغه، گنجینه ای بی بدیل از معارف اسلامی، تنها به جنبه های اخلاقی و عبادی نمی پردازد، بلکه ابعاد گسترده ای از حیات اجتماعی و سیاسی را نیز در بر می گیرد. در میان آثار بی شمار پیرامون این کتاب شریف، اثر محمدمهدی باباپور گل افشانی با عنوان «حاکمیت و حکمرانی در نهج البلاغه» جایگاهی ویژه دارد. این کتاب با رویکردی تحلیلی و جامع، تلاش می کند تا مبانی حاکمیت در نهج البلاغه و اصول حکمرانی در نهج البلاغه را از زبان امیرالمومنین علی (ع) استخراج و تبیین کند. اهمیت این اثر در آن است که با تمرکز بر سیاست در نهج البلاغه، به خواننده درکی عمیق از نظریه حکومت علوی و اصول کشورداری امام علی (ع) ارائه می دهد، موضوعاتی که برای هر زمان و مکانی، به ویژه در عصر حاضر، راهگشا و الهام بخش هستند.

مفاهیم کلیدی حکمرانی در اندیشه علوی

پیش از ورود به جزئیات مبانی و ساختار حکومت علوی، ضروری است که با مفاهیم بنیادی سیاست و حکومت از دیدگاه نهج البلاغه آشنا شویم. امام علی (ع) این مفاهیم را نه در خلأ، بلکه در چارچوب یک نظام ارزشی و الهی تبیین می فرمایند که تفاوت های بنیادینی با تعاریف صرفاً مادی و سکولار دارد.

سیاست در نهج البلاغه

واژه سیاست در لغت به معنای تدبیر امور، سرپرستی، رهبری، اداره و اصلاح گری است. در اصطلاح عمومی نیز به مجموعه فعالیت هایی گفته می شود که برای اداره جامعه، کسب قدرت یا حفظ آن صورت می گیرد. اما در نگاه نهج البلاغه، سیاست از این تعاریف فراتر می رود.

تمایز سیاست دینی و الهی در نهج البلاغه: امام علی (ع) سیاست را نه صرفاً هنر کسب قدرت، بلکه ابزاری برای هدایت انسان ها به سوی کمال و سعادت دنیوی و اخروی می داند. سیاست دینی در نهج البلاغه، تابعی از اهداف الهی و ابزاری برای تحقق عدالت و ارزش های والای انسانی است. در این دیدگاه، سیاست از اخلاق و معنویت جدا نیست و هدف اصلی آن، ایجاد بستری برای رشد و تعالی فرد و جامعه است.

سیاست به مثابه ابزار هدایت جامعه: امیرالمومنین (ع) سیاست را وسیله ای برای سیاسه الامور می داند؛ یعنی اداره امور جامعه به گونه ای که منجر به اصلاح، امنیت و پیشرفت شود. این سیاست، بر پایه تقوا، عدالت، و کرامت انسانی بنا شده و کاملاً با منفعت طلبی های شخصی یا گروهی متفاوت است. هدف نهایی سیاست در اندیشه علوی، نه حکومت برای حکومت، بلکه خدمت به مردم و اقامه قسط و عدل است.

حکومت در نهج البلاغه

مفهوم حکومت نیز در نهج البلاغه دارای عمق و ابعاد ویژه ای است. حکومت در این دیدگاه، صرفاً به معنای تسلط بر مردم یا اعمال قدرت نیست، بلکه وظیفه ای سنگین و امانتی الهی است که بر دوش حاکم گذاشته می شود.

تبیین مفهوم اصطلاحی حکومت: حکومت، نهادی است که مسئولیت سازماندهی و اداره امور جامعه را بر عهده دارد. در نگاه امام علی (ع)، این مسئولیت شامل تأمین نیازهای اولیه مردم، برقراری امنیت، اجرای قوانین، و حفظ نظام اجتماعی است. اما این ها تنها اهداف ظاهری هستند.

نگاه امام علی (ع) به حکومت به عنوان وسیله ای برای اقامه عدل و قسط: حکومت در نهج البلاغه، در اصل ابزاری برای تحقق اهداف متعالی تر است: اقامه عدل، نشر فضیلت، و مبارزه با فساد. امام علی (ع) حکومت را امانتی می داند که خداوند بر عهده حاکم نهاده است و حاکم باید در قبال آن پاسخگو باشد. این دیدگاه، مسئولیت حاکم را بسیار فراتر از یک مدیر صرف تعریف می کند و او را به مثابه یک امین و خدمتگزار ملت در نظر می گیرد.

تفاوت های جوهری حکومت علوی با سایر مدل های حکومتی: تفاوت اصلی حکومت علوی با سایر مدل های حکومتی در این است که مبنای آن، نه قدرت طلبی، بلکه تکلیف الهی و خدمت رسانی به خلق است. حاکم در این مدل، خود را مالک مردم و جامعه نمی بیند، بلکه امانت دار و مسئول در قبال آن ها می داند. این نوع حکومت دینی، بر ارزش هایی چون تقوا، عدالت، و پاسخگویی تکیه دارد و از هرگونه خودکامگی و استبداد به دور است.

مبانی و مشروعیت حکومت اسلامی از دیدگاه نهج البلاغه

همانطور که هر بنایی بر پایه هایی استوار است، حکومت در نهج البلاغه نیز بر مبانی مستحکم و مشروعیتی الهی و مردمی استوار است. این فصل به بررسی ضرورت، جایگاه، و منشأ مشروعیت حکومت از منظر امیرالمومنین (ع) می پردازد.

ضرورت حکومت

یکی از پرسش های بنیادی در مباحث سیاسی این است که چرا حکومت لازم است؟ نهج البلاغه پاسخ های روشنی به این پرسش ارائه می دهد که نشان دهنده بینش عمیق امام علی (ع) به ضرورت وجود ساختار حکومتی در جامعه است.

• جلوگیری از هرج و مرج: امام علی (ع) معتقد است که جامعه بدون حاکمیت، به هرج و مرج کشیده می شود. انسان ها بدون قانون و قدرت بازدارنده، ممکن است به تباهی و ظلم روی آورند. حکومت، ساختاری است که از فروپاشی نظام اجتماعی جلوگیری کرده و نظم را در جامعه برقرار می سازد.

• اجرای احکام الهی: هدف اصلی حکومت اسلامی، اجرای قوانین و احکام الهی است. این احکام، ضامن سعادت دنیا و آخرت بشر هستند و بدون وجود یک قدرت مرکزی و سازمان یافته، اجرای آن ها ناممکن خواهد بود.

• تأمین نیازهای مردم: حکومت وظیفه دارد که نیازهای اساسی مردم اعم از امنیت، عدالت، معیشت، و آموزش را تأمین کند. این وظیفه، لازمه یک زندگی با کرامت و پیشرفت در جامعه است.

جایگاه حکومت

نقش حکومت به عنوان حافظ دین و دنیا: در اندیشه علوی، حکومت دو وظیفه اساسی دارد: حفظ دین و دنیا. حفظ دین به معنای ترویج ارزش های اخلاقی و معنوی، مبارزه با انحرافات، و اقامه شعائر الهی است. حفظ دنیا نیز شامل تأمین امنیت اقتصادی، اجتماعی، و قضایی برای مردم است. این دو بعد به هم پیوسته هستند؛ زیرا دین بدون دنیای آباد و دنیا بدون هدایت دین به کمال نمی رسد.

حکومت به مثابه امانتی الهی در دست حاکمان: یکی از مهم ترین مفاهیمی که امام علی (ع) در مورد جایگاه حکومت بیان می فرماید، امانت بودن آن است. این بدان معناست که حاکم، مالک قدرت و مردم نیست، بلکه فقط امانت دار خداوند و ملت است. این دیدگاه، مسئولیت پذیری حاکم را دوچندان می کند و از سوءاستفاده از قدرت جلوگیری می کند.

مشروعیت حکومت

منشأ مشروعیت حکومت در نهج البلاغه، ترکیبی از الهی بودن و پذیرش مردمی است. این دو بعد، لازم و ملزوم یکدیگرند و بدون هر یک، حکومت به کمال مشروعیت خود نمی رسد.

• منشأ الهی مشروعیت: حکومت اسلامی، از نظر مبنایی ریشه های الهی دارد. یعنی حاکم مشروع، کسی است که از سوی خداوند اذن و اجازه برای حکومت داشته باشد، چه به صورت مستقیم (مانند پیامبران و امامان معصوم) و چه به صورت غیرمستقیم (مانند فقیهان جامع الشرایط در عصر غیبت). این اذن الهی، مشروعیت ذاتی به حکومت می بخشد و آن را از هرگونه حکومت مبتنی بر زور یا خدعه متمایز می کند.

• نقش بیعت و پذیرش مردمی در تحقق حکومت: با وجود مشروعیت الهی، امام علی (ع) همواره بر اهمیت پذیرش و بیعت مردم تأکید می ورزد. بیعت مردم، به حکومت جنبه فعلیت می بخشد و زمینه را برای اجرای احکام و مدیریت جامعه فراهم می کند. این پذیرش مردمی، نشان دهنده رضایت عمومی و مشارکت مردم در اداره امور کشور است و حکومت را از حالت تحمیلی خارج می سازد. در واقع، مشروعیت الهی، جنبه حقانیت و پذیرش مردمی، جنبه مقبولیت را به حکومت می بخشد.

اصول و ارزش های بنیادین حکمرانی علوی (اهداف غایی حکومت)

حکومت در نهج البلاغه، صرفاً یک ساختار اداری نیست، بلکه سیستمی ارزشی است که بر اصول و آرمان های متعالی بنا شده است. این اصول، اهداف غایی حکمرانی علوی را تشکیل می دهند و راهنمای عمل برای حاکمان و کارگزاران هستند.

عدالت محوری (آرمان بزرگ حکومتی)

عدالت، شاه بیت سیره حکومتی امام علی (ع) است و از جایگاه ویژه ای در نهج البلاغه برخوردار است. امام علی (ع) عدالت را بنیان و زیبایی سیاست و حکومت می داند.

مفهوم جامع و فراگیر عدالت اقتصادی، اجتماعی و قضایی: عدالت در نگاه علوی، تنها به عدالت قضایی محدود نمی شود، بلکه ابعاد گسترده ای از زندگی فردی و اجتماعی را در بر می گیرد. این عدالت شامل موارد زیر است:

• عدالت اقتصادی: توزیع عادلانه ثروت، مبارزه با فقر و غنای نامشروع، جلوگیری از احتکار و بهره کشی.
• عدالت اجتماعی: برابری همه مردم در برابر قانون، رفع تبعیض ها، و فراهم آوردن فرصت های برابر برای همه اقشار.
• عدالت قضایی: قضاوت بی طرفانه، رسیدگی عادلانه به شکایات، و اجرای دقیق احکام الهی بدون هیچ گونه اغماض.

عدالت به عنوان زیبایی و بنیان سیاست و حکومت: امام علی (ع) فرمودند: «العدل اساس به قوام العالم»؛ یعنی عدل، ستون قوام عالم است. این بیان نشان می دهد که بقا و پویایی یک جامعه به برقراری عدالت وابسته است. عدالت در حکومت علوی، نه یک شعار، بلکه جوهره اصلی حکومت داری و معیار سنجش هر عمل و تصمیم است.

روش های امام علی (ع) برای اقامه عدالت: امام علی (ع) برای برقراری عدالت، روش های گوناگونی را به کار بستند، از جمله: نظارت دقیق بر کارگزاران، مجازات متخلفان، رسیدگی مستقیم به شکایات مردم، توزیع عادلانه بیت المال، و مبارزه قاطع با ویژه خواری و فساد.

آزادی (به عنوان حق بنیادین و وظیفه حاکم)

مفهوم آزادی در نهج البلاغه با چارچوب های فکری و ارزشی اسلام پیوند خورده است. این آزادی، نه آزادی مطلق و بی قید و شرط، بلکه آزادی در چارچوب تعالیم الهی و مصالح عمومی است.

تفسیر آزادی فلسفی، عرفانی و اجتماعی در چارچوب تعالیم اسلامی:

• آزادی فلسفی: به معنای اختیار انسان در انتخاب مسیر زندگی و مسئولیت او در قبال اعمالش.
• آزادی عرفانی (معنوی): رهایی از بندگی نفس و شهوات و رسیدن به قرب الهی.
• آزادی اجتماعی: حق مردم در ابراز عقیده، انتخاب سرنوشت، و نقد حاکمان، مشروط بر اینکه به حقوق دیگران و حدود شرعی تجاوز نکند.

حدود و ثغور آزادی و عدم مغایرت آن با مصالح عمومی و شرع: در نظریه حکومت علوی، آزادی یک حق است، اما نه حقی که مطلق باشد. آزادی تا جایی محترم است که به فساد، هرج و مرج، یا تضییع حقوق دیگران منجر نشود. لذا، حدود شرعی و مصالح عمومی، مرزهای آزادی را تعیین می کنند و وظیفه حاکم است که این مرزها را رعایت کرده و از هرگونه تجاوز به آن ها جلوگیری کند.

وحدت و انسجام اجتماعی (سرمایه حکومت)

وحدت و همبستگی اجتماعی، یکی از سرمایه های اصلی هر حکومتی است که امام علی (ع) تأکید فراوانی بر آن داشتند.

اهمیت حفظ وحدت امت و پرهیز از تفرقه: امام علی (ع) همواره مردم را به وحدت و دوری از تفرقه و اختلاف فرا می خواندند. ایشان تفرقه را مایه ضعف و شکست جامعه می دانستند. وحدت، نیروی جامعه را حفظ می کند و آن را در برابر دشمنان و مشکلات مقاوم می سازد.

راهکارهای امام علی (ع) برای ایجاد همبستگی: امام (ع) برای ایجاد وحدت، به اصول و روش هایی چون برقراری عدالت، احترام به حقوق اقلیت ها، مشورت با مردم، و دوری از تبعیض نژادی و طبقاتی پایبند بودند. این راهکارها، موجب ایجاد اعتماد و همبستگی عمیق در جامعه می شوند.

امنیت فراگیر (زیربنای پیشرفت)

امنیت، از پایه ای ترین نیازهای هر جامعه ای است که بدون آن، هیچ پیشرفتی حاصل نخواهد شد. امام علی (ع) تأکید ویژه ای بر تأمین امنیت فراگیر برای تمامی اقشار جامعه داشتند.

ابعاد مختلف امنیت (جانی، مالی، روانی، قضایی، اقتصادی): امنیت در نگاه علوی، تنها به معنای امنیت فیزیکی نیست، بلکه ابعاد گوناگونی را شامل می شود:

• امنیت جانی: حفظ جان و سلامت مردم.
• امنیت مالی: حفظ اموال و دارایی های مردم از دستبرد و غارت.
• امنیت روانی: ایجاد آرامش و آسایش روحی در جامعه و دوری از ترس و اضطراب.
• امنیت قضایی: اطمینان مردم از اجرای عدالت و دسترسی به قضاوت بی طرفانه.
• امنیت اقتصادی: فراهم آوردن بستری امن برای فعالیت های اقتصادی و جلوگیری از بی ثباتی های مالی.

وظیفه حکومت در تأمین امنیت برای تمامی اقشار جامعه: تأمین امنیت، از وظایف اصلی و اساسی حاکم است. حکومت باید با برنامه ریزی و اقدامات مقتضی، از جان و مال و آبروی مردم محافظت کرده و فضایی آرام و باثبات برای زندگی و فعالیت های آن ها فراهم آورد. این امنیت، لازمه هرگونه توسعه و پیشرفت در جامعه است.

تعلیم و تربیت (رشد و تعالی انسانی)

امام علی (ع) به تعلیم و تربیت و ارتقاء سطح آگاهی و اخلاق جامعه توجه ویژه ای داشتند. ایشان معتقد بودند که رشد جامعه در گرو پرورش انسان های صالح و متخصص است.

نقش حکومت در ارتقاء سطح علمی، اخلاقی و معنوی جامعه: حکومت باید بستر مناسب برای رشد علمی، اخلاقی، و معنوی مردم را فراهم آورد. این شامل ایجاد مراکز آموزشی، حمایت از دانشمندان و عالمان، ترویج فرهنگ مطالعه و پژوهش، و نهادینه کردن ارزش های اخلاقی و دینی در جامعه است.

پرورش انسان های صالح و متخصص: هدف نهایی تعلیم و تربیت در حکومت علوی، پرورش انسان هایی است که هم از نظر علمی و تخصصی توانمند باشند و هم از نظر اخلاقی و معنوی رشد یافته باشند. چنین انسان هایی می توانند ستون فقرات جامعه ای پیشرفته و متعالی باشند.

ساختار و کارگزاران حکومت در نهج البلاغه

پس از تبیین مبانی و اصول، نوبت به بررسی ساختار و ارکان عملی حکومت در نهج البلاغه می رسد. امام علی (ع) در کنار تبیین آرمان ها، به جزئیات عملی نحوه اداره جامعه و نقش حاکم و مردم نیز می پردازند.

حاکم (رهبر): شرایط و وظایف

نقش حاکم در اندیشه علوی، نقشی محوری و اساسی است. امام (ع) برای حاکم، شرایط و وظایف مشخصی را برمی شمرند که ضامن یک حکمرانی عادلانه و کارآمد است.

معرفی شرایط اخلاقی و علمی لازم برای حاکم:

• تقوا و ورع: حاکم باید از پرهیزکارترین افراد باشد و از گناه و انحراف دوری کند.
• علم و آگاهی: حاکم باید دارای علم و بینش کافی در امور دینی و دنیوی باشد تا بتواند تصمیمات صحیح بگیرد.
• عدالت و انصاف: حاکم باید در تمامی امور، عدالت را رعایت کرده و بین مردم تبعیض قائل نشود.
• شجاعت و قاطعیت: حاکم باید در برابر ظلم و فساد قاطع باشد و از حق مردم دفاع کند.
• دوری از دنیاپرستی و زهد: حاکم نباید شیفته مقام و مال دنیا باشد، بلکه باید به زهد و ساده زیستی متمایل باشد تا دغدغه اصلی اش خدمت به مردم باشد.
• دلسوزی و مهربانی با مردم: حاکم باید نسبت به مردم خود دلسوز و مهربان باشد و رنج های آنان را احساس کند.

شرح وظایف اصلی حاکم:

• تأمین معیشت مردم: یکی از اساسی ترین وظایف حاکم، فراهم آوردن زمینه برای زندگی کریمانه مردم و تأمین نیازهای اقتصادی آن هاست.
• قضاوت عادلانه: حاکم مسئول برقراری نظام قضایی عادلانه و رسیدگی به دعاوی و شکایات مردم با بی طرفی کامل است.
• مبارزه با فساد: حاکم باید با هرگونه فساد اقتصادی، اداری و اخلاقی در جامعه و در میان کارگزاران خود قاطعانه مبارزه کند.
• ایجاد و حفظ امنیت: همانطور که پیش تر ذکر شد، تأمین امنیت جانی، مالی و روانی مردم از وظایف اصلی حاکم است.
• نظارت بر کارگزاران: حاکم باید بر عملکرد تمامی کارگزاران و زیردستان خود نظارت دقیق داشته باشد تا از تخلف و سوءاستفاده جلوگیری شود.

مردم: نقش و حقوق متقابل با حاکم

در حکومت علوی، مردم نه فقط مطیع محض، بلکه دارای حقوق و وظایف متقابلی با حاکم هستند. این رابطه دوطرفه، اساس یک جامعه پویا و مسئولیت پذیر است.

حقوق مردم بر حاکم و وظایف مردم در قبال حکومت:

امام علی (ع) در نهج البلاغه به صراحت از حقوق متقابل مردم و حاکم سخن می گوید. مردم بر حاکم حق دارند که حاکم به عدالت با آن ها رفتار کند، از آن ها دفاع کند، نیازهایشان را برآورده سازد، و در امور مهم با آن ها مشورت کند. در مقابل، مردم نیز وظیفه دارند که از حاکم عادل اطاعت کنند، او را در راه حق یاری دهند، و از هرگونه نافرمانی که منجر به فساد شود، بپرهیزند.

اهمیت مشارکت مردم در امور حکومت و امر به معروف و نهی از منکر: امام (ع) مشارکت مردم در اداره امور را بسیار مهم می دانستند. این مشارکت نه تنها در قالب بیعت و انتخاب، بلکه در قالب امر به معروف و نهی از منکر نیز تجلی می یابد. مردم حق و وظیفه دارند که در صورت مشاهده کژی و فساد، حاکم و کارگزاران را نقد و اصلاح کنند. این نقش نظارتی مردم، ضامن حفظ سلامت حکومت است.

مفهوم شهروند مطلوب در حکومت علوی: شهروند مطلوب در حکومت اسلامی علوی، فردی است که علاوه بر رعایت حقوق و وظایف فردی، نسبت به جامعه و حکومت خود احساس مسئولیت می کند. او فردی آگاه، فعال، متعهد به ارزش های الهی، و مدافع عدالت است.

بخش ویژه: تحلیل و خلاصه عهدنامه مالک اشتر (منشور حکومتی امام علی (ع))

عهدنامه مالک اشتر، که نامه ای از امام علی (ع) به مالک اشتر نخعی، والی مصر است، بی شک یکی از مهم ترین و جامع ترین سندهای حکومتی در تاریخ بشریت و اوج تبیین اصول کشورداری امام علی (ع) است. این نامه، در کتاب حاکمیت و حکمرانی در نهج البلاغه به تفصیل مورد تحلیل قرار گرفته و می توان آن را مانیفست نظریه حکومت علوی دانست.

اهمیت و جایگاه عهدنامه مالک اشتر

این نامه، فراتر از یک دستورالعمل اداری، یک منشور جامع حکومتی است که تمامی ابعاد حکمرانی، از اخلاق حاکم گرفته تا نحوه تعامل با اقشار مختلف جامعه و مدیریت بحران ها را در بر می گیرد. اهمیت آن به اندازه ای است که بسیاری از اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، آن را الگویی بی نظیر برای حکمرانی خوب و عادلانه می دانند. کتاب باباپور گل افشانی نیز با تکیه بر این سند، به تحلیل و استخراج آموزه های آن می پردازد.

خلاصه محورهای کلیدی عهدنامه (با جزئیات و تکیه بر فصل های کتاب)

الف) اخلاق و خودسازی رهبری:

امام علی (ع) پیش از هر چیز، به خودسازی رهبر و اخلاق شخصی او تأکید دارد. این خودسازی، بنیان حکمرانی درست است.

• اهمیت خودسازی: حاکم باید ابتدا خود را بسازد و بر نفس خویش مسلط باشد تا بتواند بر دیگران حکومت کند.
• پرهیز از غرور و خودپسندی: رهبر نباید دچار عجب و غرور شود و خود را برتر از دیگران بداند. این آفتی است که حکومتش را فاسد می کند.
• مردم گرایی و حق گرایی: حاکم باید دغدغه مردم را داشته باشد و همواره حق را مبنای عمل خود قرار دهد، نه منافع شخصی.
• ضرورت رازداری: افشای اسرار، به حکومت آسیب می زند. رهبر باید در حفظ اسرار کوشا باشد.
• جایگاه صحیح مشورت: مشورت با اهل خرد و تجربه، لازمه حکمرانی صحیح است. رهبر نباید از مشورت غافل شود و باید به نظرات صادقانه گوش دهد.
• اصول روابط اجتماعی رهبران: رهبر باید با مردم خود روابط حسنه داشته باشد، در دسترس باشد، و از تفاخر و تکبر دوری کند.

ب) شناخت اقشار اجتماعی و نحوه تعامل با آن ها:

امام علی (ع) بر شناخت دقیق جامعه و اقشار مختلف آن تأکید می کند و دستورالعمل های خاصی برای نحوه تعامل با هر گروه ارائه می دهد.

• سیمای نظامیان (سربازان): لزوم توجه به معیشت نظامیان، تکریم آن ها، و تربیت دینی و اخلاقی ایشان. آن ها حافظان امنیت و ارکان حکومت هستند.
• قضات و داوران: انتخاب قضات عادل، شجاع، و دانشمند؛ تأمین معیشت آن ها تا محتاج مردم نباشند و مستقل عمل کنند.
• کارگزاران دولتی: گزینش افراد صالح، امین، با تجربه و متخصص؛ نظارت دقیق بر عملکرد آن ها و مبارزه با فساد اداری.
• مالیات دهندگان: رعایت عدالت در اخذ مالیات، عدم فشار بر مردم، و توجه به توانمندی آن ها در پرداخت. مالیات باید در جهت رفاه مردم هزینه شود.
• نویسندگان و منشیان: انتخاب نویسندگان امین و دارای مهارت، توجه به نظم و دقت در مکاتبات حکومتی.
• بازرگانان و صاحبان صنایع: امام علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر، تأکید ویژه ای بر اهمیت بازرگانان و صنعتگران دارد. ایشان را منابع اصلی سود و پدیدآورندگان وسایل زندگی و آسایش می داند. در عین حال، به والی توصیه می کند که از احتکار و سودجویی بی رویه برخی بازرگانان جلوگیری کند؛ زیرا احتکار برای همه افراد جامعه زیان بار است. اقتصاد اسلامی در نهج البلاغه، بر پایه عدالت و انصاف استوار است و تجارت باید با سادگی و برابری موازین عدالت انجام شود، به گونه ای که نه به فروشنده و نه به خریدار زیانی نرسد.
• محرومان و مستضعفان: اهتمام ویژه به این قشر از جامعه. امام علی (ع) تأکید می کند که حاکم باید بیشترین توجه را به نیازمندان، معلولان، و افراد بی بضاعت داشته باشد و شخصاً به امور آن ها رسیدگی کند.

ج) اخلاق اختصاصی والی و تعامل با دیگران:

رهبر باید در روابط شخصی و دیپلماتیک نیز اصول اخلاقی را رعایت کند.

• اخلاق رهبری با خویشاوندان: دوری از ویژه خواری و امتیاز دادن بی مورد به خویشاوندان. عدالت باید حتی در مورد نزدیکان نیز رعایت شود.
• روش برخورد با دشمن و عدم پیمان شکنی: حتی در مواجهه با دشمنان، باید به اصول اخلاقی و عهد و پیمان ها پایبند بود و از خیانت و پیمان شکنی پرهیز کرد.

د) هشدارها و پرهیزات مهم:

امام علی (ع) در پایان عهدنامه، هشدارهای کلیدی به مالک اشتر می دهد تا از خطاهای رایج حکمرانان دوری کند.

• تحذیر از خون حرام و جنایات: حاکم هرگز نباید دست به خونریزی ناروا بزند، زیرا خونریزی بی دلیل، بزرگترین گناه و موجب تباهی حکومت است.
• پرهیز از خودپسندی و تکبر: غرور و خودبینی، انسان را از درک واقعیت ها و پذیرش انتقاد دور می کند و منجر به تصمیمات نادرست می شود.
• هشدار از منت گذاری بر مردم: حاکم نباید بر خدماتی که به مردم ارائه می دهد، منت بگذارد، زیرا خدمت به مردم وظیفه اوست و با منت گذاری، ارزش عمل از بین می رود.
• دوری از شتابزدگی و تصمیمات عجولانه: تصمیم گیری های مهم باید با تأمل، مشورت و دوراندیشی صورت گیرد، نه با عجله و بدون تفکر.
• پرهیز از امتیازخواهی و ویژه خواری: حاکم نباید به دنبال کسب امتیازات خاص برای خود یا اطرافیانش باشد. این موضوع باعث فساد و بی اعتمادی مردم می شود.

«عدل، بنیان و زیبایی سیاست و حکومت است و بدون آن، هیچ حکومتی نمی تواند پاینده بماند و سعادت حقیقی را برای جامعه به ارمغان آورد.»

نتیجه گیری: آموزه های کتاب برای حکمرانی امروز

کتاب حاکمیت و حکمرانی در نهج البلاغه اثر محمدمهدی باباپور گل افشانی، با رویکردی تحلیلی و جامع، به خوبی نشان می دهد که نهج البلاغه نه تنها یک کتاب دینی، بلکه یک الگوی کامل و عملی برای حکمرانی اسلامی در تمامی اعصار است. این اثر با بررسی دقیق مفاهیم، مبانی، اصول، اهداف و ساختار حکومت از دیدگاه امام علی (ع)، به ویژه با تمرکز بر عهدنامه مالک اشتر، راهبردهای بی نظیری برای مدیران و تصمیم گیران ارائه می دهد.

پیام اصلی کتاب این است که اصول مطرح شده در نهج البلاغه، از جمله عدالت در حکومت علوی، اهمیت حقوق مردم در حکومت امام علی، ضرورت شناخت اقشار اجتماعی، و تأکید بر اخلاق و خودسازی رهبری، در دنیای پیچیده امروز نیز کاملاً کاربردی و راه گشا هستند. این آموزه ها، مدیران و کارگزاران را به سوی حکمرانی مطلوب، عادلانه و کارآمد هدایت می کنند و به آن ها یادآوری می کنند که قدرت، امانتی الهی است که باید در راه خدمت به خلق و اقامه حق به کار رود.

«عهدنامه مالک اشتر، فراتر از یک دستورالعمل اداری، یک منشور جامع حکومتی است که تمامی ابعاد حکمرانی را در بر می گیرد.»

مطالعه این کتاب و تعمق در معارف نهج البلاغه، نه تنها برای پژوهشگران علوم سیاسی و الهیات، بلکه برای تمامی دانشجویان، مسئولین، فعالان فرهنگی و عموم علاقه مندان به مبانی حکومت دینی در نهج البلاغه ضروری است. این مطالعه می تواند بینشی عمیق تر از نگاه نهج البلاغه به ساختار حکومت و مفاهیم حکومت در نهج البلاغه ارائه دهد و به ما در درک هدف از حکومت در نهج البلاغه یاری رساند.

اهمیت تداوم پژوهش در حوزه مباحث سیاسی و اجتماعی نهج البلاغه نیز نکته ای است که این کتاب بر آن تأکید دارد. معارف نهج البلاغه، گنجینه ای بی پایان است که هر بار می توان ابعاد جدیدی از آن را کشف و برای مسائل روز به کار گرفت. بنابراین، این مقاله تنها خلاصه ای از اقیانوس بی کران این کتاب ارزشمند و نهج البلاغه است و دعوت می شود تا برای درک عمیق تر، به مطالعه اصل کتاب «حاکمیت و حکمرانی در نهج البلاغه» اثر محمدمهدی باباپور گل افشانی بپردازید.