خاطراتی از عبدالحسین زرین کوب + صدا

دکتر مرده است و حالا حتماً قمر خانم به پنجره نگاه می کند و این باران بی هنگام. با خودش می گوید: «می بینی عظیم آقا این آسمان دل من رو خوب فهمیده» یا حتماً به استادش بدیع الزمان فروزانفر فکر می کند، می گوید: «آقای فروزانفر، آقای ما هم تشریف آوردند خدمت شما. لطفاً مراقب ایشان باشید… خدا کند اون دنیا سرد نباشد که عبدی طاقت سرما را ندارد.»

محمد حسینی باغسنگانی در  کتاب پژوهشی «چراغداران فکر و فرهنگ و هنر ایران» که هنوز منتشر نشده در بخشی به عبدالحسین زرین کوب (ص 430 – 450) پرداخته است. او در مطلبی که درباره زرین کوب (متولد 27 اسفند 1301 _ درگذشته 24 شهریور 1378) در اختیار هنر برتر قرار داده، آورده است: «من اینجا نشسته ام، عظیم کنار من و قمر خانم و فرح خانم هم که همیشه کنار هم بوده اند الان هم کنار هم اند و آقای دکتر توی اون یکی اتاق است. هی بلند می شود از توی کتابخانه یک چیزی برمی دارد و هی می نشیند و همین طور باز بلند می شود و می نشیند. تصویری است که می رود و می آید. عربی چیزهایی زیر لب زمزمه می کند. به قمر خانم می گویم: «عجب کیفی می کنند آقای دکتر وقتی عربی حرف می زنند.» عظیم لبخند می زند، می گوید: «خوب این طوری به پدرمان ادای احترام می شود». می پرسم یعنی چی؟ قمر خانم لبخند زیبایی می زنند می گویند: «نه این نیست. ماجرایی هست اینجا، طولانی است باشد برای بعد» صدای دکتر از آن اتاق به گوش می رسد.

«اللّهم اجعلنا خیراً مما یقولون و اَغْفر لنا ما لایعملون»

آدم روحش باز می شود وقتی دکتر زرین کوب شعر عربی و دعا و مثل عربی به کار می برند. بگویید خب لطفاً، ماجرایی اگر هست.» قمر خانم می گوید: «عبدی، همیشه می گوید. که من پسر ناخلفی بودم برای پدرم. من اون توقعی رو که پدرم از من داشت نتونستم برآورده کنم از این جهت خیلی شرمنده ام. من به ایشون بارها گفتم، آقا جان شما غصه نخورید لابد تقدیر این بوده.» رو می کنم به عظیم آقا برادر دکتر، می گویم «مگر پدر شما چه توقعی داشته است از آقای دکتر؟» عظیم می گوید: «آن سال های کودکی استاد علم حرمتی داشت در نهایت معنا. پدرم دوست داشت که ایشون به مدرسه علمیه بروند، درس دینی بخوانند و مجتهد بشوند.» می گویم: «پس به همین دلیل است که مدتی می روند و در یک مدرسه دینی درس می خوانند؟ عجب!» خانم دکتر می گویند: «دقیقاً، ولی خوب ادامه نمی دهند که، عبدی همیشه می گوید هر چه دارند مدیون همان دوره هستند.» … باز صدای دکتر از آن اتاق می آید. 

« الدَّهر یومان یُوم لَکَ و یومُ علیک» (ص 430)

*****

«همه یک چیزی گم کرده اند. عظیم و فرح خانم، تمام وجودشان دکتر است. قمر خانم عمیقاً نگران، به ناکجاآباد نگاه می کند. می گویم. دکتر تشریف بردند بیرون خرید کنند. برمی گردند به زودی. خودم هم نمی دانم چه می گویم. قمر خانم می گوید: «عبدی نمرده که». ما می گوییم: «عبدی نمی میرد، عبدی زنده است.» قمر خانم می گوید: «بله عبدی در آثارش زنده است» خانه شلوغ شده، حالا من باید بروم.  از خانه بیرون می زنم، این باران نم نم هم بی معنا نیست در این حال شلوغ و ساعت نحس. حال عجیبی دارد. غمگین و نگران. حال غیرقابل وصفی است. به حرف های دکتر فکر می کنم. در ذهن من مردگانی قدم می زنند که دیگر نام سابقشان نیست. نام تازه ای دارند. نامی زرین، نامی، نه از جنس صوت. نه از جنس حرف، نامی از جنس کوهستان آخر شهریور و نامی چنان شکوهمند که بخشی از زندگی من بوده است. من چیزهایی شنیده ام که تا به حال احدی بر زبان نیاورده بود. چهار ساعت تمام دوزانو پیش پاهای او و قمر خانم نشسته بودم پیش از این و باز چیزهایی شنیده بودم. نمی باید از یاد بروند. باید جایی ثبت شوند و بمانند. مرگ به سرعت دست ما را هم خواهد گرفت. 

«ما به تاریخ خواهیم پیوست. اصل ما در تاریخ است.»
باران نمی تواند از این کلمات جلوگیری کند. دور خودم می گردم، در این اصوات.
«تاریخ بیشتر از هر چیز، از انسان دقت و احتیاط طلب می کنه و لازمه کار تاریخ این است که مورخ باید بی طرفانه و محتاطانه، تمام گواهی ها و اسناد رو بررسی کند و کوشش کند که از بررسی آنها و از زبان آنها حرف بزند. گول اولین گواه را نخورد.»
آیا من می توانم به عنوان یک راوی این حرف ها را ثبت و ضبط کنم یا خیر؟ پرسش هایی از این دست هولناک رهایم نمی کند. نه من نمی توانم. 

می گوید: «شما باید منتقد خوبی هم باشید. ضمنا خودتان هم باید نقدپذیر باشید. از لوازم نقد یکی قضاوت است. همیشه نقد را در معنای شناخت به قصد قضاوت به کار می برند.» 
و حالا دارد باران بیشتر خودش را نشان می دهد. از محوطه مسکونی بهجت آباد خارج می شوم. صدای دکتر وجودم را فرا گرفته. 

«اصلاً اگر قصد قضاوت نباشه در نقد، نقد فقط یک وسیله خواهد بود، بدون هدف. هدف این است که، خوب و بد چیزها را تشخیص بدیم. یعنی ما در نقد می خواهیم نفوذ بکنیم در دنیایی که شعرا و نویسندگان خلق کرده اند و خوب و بد اون دنیا رو بسنجیم و ارزیابی بکنیم. خوب وقتی نقد از ما طلب می کنه که آثار ادبی رو ارزیابی بکنیم، ناچار منتقد می بایستی به عنوان یک قاضی تلقی بشه. قبل از این همه به اجمال اشاره ای به این موضوع شد. اولین کاری که یک قاضی برای قضاوت می باید انجام بده چی هست؟ 
این است که پرونده ای که می خواد اون پرونده رو رسیدگی بکنه و درباره اش حکم صادر کنه اطمینان داشته باشه قاضی که این پرونده صحیح است. پرونده جعلی نیست. چیزی نیست که اگر کسی رو که می بایستی اون شخص رو محاکمه بکنه و دربارش قضاوت بکنه حاضرش بکنند، اون آدم جرات بکنه ادعا بکنه که آقا این مطالب مربوط به بنده نیست و من هیچ خبری از این ندارم. قاضی می بایستی حکمش هر چی می خواد باشه، حکمش ممکنه خطا باشه؛ زیرا که همون جوری که از قول مولانا نقل کردم: «قاضی، یک جاهلی است در بین دو عالم» ولی می بایستی اطمینان حاصل کنه که تا اونجایی که پرونده حکم می کنه، قضاوتش از روی این پرونده موجود، درسته.»
باران تندتر شده است. بدون چتر دردی دارد شگفت سخنان این مرد … 
«خوب منتقد هم همین طوره، وقتی می خواد منتقد، یک اثر ادبی رو بررسی بکنه، در دنیایی که شاعر و نویسنده اون اثر، خلق کرده اند نفوذ بکنه و اون رو ارزیابی بکنه، خوب و بدش رو و زشت و زیباش رو، تشخصیص بده و بدانه که در چه مقامی این کلام، این سخن، خوبه یا بده و چه مقدار ارزش داره، می بایستی اول پرونده اش درست باشد. در درجه اول این پرونده، بایستی شامل اقرارها و شهادت ها باشه. مثل هر پرونده دیگری. از اشخاصی که در یک قضیه ای یا به عنوان شاهد، یا به عنوان مدعی و یا به عنوان متهم، به هر عنوانی که ذی مدخل هستند.

بازپرس چی کار می کنه؟ سوال می کنه و بازپرس باوجدان، مسنتطق باوجدان، اون آدمی است که اونچه را که می شنوه یادداشت بکنه و یادداشت هاش چنان باشه که حقیقت رو تمام حقیقت رو بیان بکنه و هیچ چیز جز حقیقت درش نباشه. حتی المقدور. اگر این طور باشه، این اقرار و این شهادت، این گواهی، می توانه راهنمای یک قاضی باشه که از روی وجدان و با اطمینان خاطر راجع به اون پرونده بخواد که قضاوت بکنه.»

خیسم و این باران قصد تمام شدن ندارد. از پارک بالای پل حافظ و خیابان جنوبی مجمتع بهجت آباد و آپارتمان دکتر و قمر خانم مهربان به سمت طلافروش ها راه می افتم به طرف خیابان ویلا، ویترین ها و برق طلا و جواهراتش حس زنانه خواستن این زیبایی هاست و حرف های قمر خانم که می گوید: «ما هم دل داریم. اوایل ازدواجمان با عبدی، هر وقت از کنار این طلافروش ها رد می شدیم. می گفتم عبدی جان خیلی این گردنبند زیباست. بُخدا، نه؟ و عبدی می گفت: بله البته که زیباست، خیلی هم زیباست ولی نه برای ما. من همیشه از خودم می پرسم. مگر چه فرقی هست بین من و مابقی مردم. سردر سینماها و طلافروشی ها و رستوران ها و پارک ها؟ مگر ما چه گناهی کردیم زن شما شدیم؟ و عبدی که همیشه می گوید: «خوب خوب خانم جان، شما هم وقت گیر آوردید. بس است این حرفا … برویم که من هزارتا کار دارم.» 

و بعد صدای قمر خانم که چشمش پر از اشک شده است. «تمام زندگی من، چه در اروپا و چه در ایران، هیچ وقت پشت شیشه مغازه ها نگذشت.» …
و بعد لبخند زیبای قمر خانم که با تکه ابری در آسمان جابه جا می شود.  این باران لعنتی را سر باز ایستادن نیست. زنگ کلیسا به صدا درمی آید و من رو به تمام طلافروشی ها منفجر می شوم. مردم طوری نگاه می کنند و با چشمانشان می پرسند آقا شما چرا گریه می کنید؟
می گویم: «من گریه نمی کنم. فقیری هستم دنبال نان، پیری هر روز تکه نانی می داد می خوردیم. خدا را شکر می کردیم. اما الان که دیدمش مرده بود. چه کسی حالا به ما نان می دهد؟ ما همه از گرسنگی خواهیم مرد. همه خواهیم مرد» 

در زنگ کلیسای سرکیس مقدس گریه می کنم. با هر ضربه اش قطره اشکی بر صورتم می غلتد و کلمات بیشتری از دکتر در مغزم بر می خیزند:
 «شما باید اطمینان حاصل کنی که اگر حافظ یا فردوسی زنده بشند و اون چیزی رو که شما می خوای روش قضاوت کنی، اون نسخه رو، بشون ارایه بدی، اون ها نگویند که آقا اون حرفی که ما زدیم این نیست. چون ما متاسفانه از بسیاری از شعرا و نویسندگان قدیممون، نوشته ای از دست نوشته های خودشون نداریم. یعنی کتابشون رو به خط خودشون. فرنگی ها می گویند پاتروگراف، ما از خیلی ها پاتروگراف نداریم. [… عین گفته دکتر زرین کوب است. در لغت نامه Patrology وجود دارد. به معنای نوشته ها و آثار اولیاء و مقدسین مسیحی اما Patrograph وجود ندارد. به تعبیر جناب ابوالفضل خطیبی عزیزم که مکتوب به من یادآوری کرده بود گویا گراف را به معنی تصویر متن در نظر داشته اند و پاترو را به معنی اصیل که در Patrician به معنی اصیل و نجیب زاده حضور دارد… ] خیلی کم داریم. از عده بسیار معدودی، خیلی خیلی کم هست که از آثارشون، با خط خودشون چیزی داشته باشیم.» 

آقای دکتر، خانم دکتر، این اصلاً خوب نیست. بفرمایید، صندلی که هست شما بر روی صندلی بنشینید. خسته می شوید. ما جوانیم همین جا روی زمین می نشینیم استفاده می بریم. استدعا کردیم از شما. پایتان خدای نکرده درد می گیرد… لبخند حکیمانه دکتر همیشه زیباست؛ می گوید: «یعنی ما پیریم؟ ما که پیر نیستیم، ما همین جا راحتیم. همین جا احساس بهتری داریم» متن از صفحه 440

زنگ کلیسای سرکیس مقدس و این باران آدم را دیوانه می کند. دکتر مرده است و حالا حتماً قمر خانم به پنجره نگاه می کند و این باران بی هنگام. با خودش می گوید: «می بینی عظیم آقا این آسمان دل من رو خوب فهمیده» یا حتماً به استادش بدیع الزمان فروزانفر فکر می کند، می گوید: «آقای فروزانفر، آقای ما هم تشریف آوردند خدمت شما. لطفاً مراقب ایشان باشید… خدا کند اون دنیا سرد نباشد که عبدی طاقت سرما را ندارد.»
و باز قمر خانم می رود توی فکر و حتماً با خودش می گوید: «عبدی الان حسابی خوشحال است. می نشینند دوتایی غزل و قصیده می خوانند و می خندند. یاد من هم می کنند. مثل اون وقتی که همگی با هم رفته بودیم برزیل، پای تندیس مسیح، یک بیت این می خواند. یک بیت او» … 
… 

یادم آمد که یک مدتی پیش من و مینا موسوی از خانم دکتر آریان پرسیده بودیم. این همه سفر با هم رفتید، هند و برزیل و تقریبا همه قاره ها؟ قمر خانم خندید و انگار به دوردست ها نگاه می کند، گفت: «کنگره مستشرقین هر چهار سال یکبار برگزار می شود. محققان در یک جا جمع می شوند و راجع به کارهای تحقیقاتیشان با هم صحبت می کنند. آن سال در دهلی نو برگزار شد. از ایران هم عده ای از جمله دکتر زرین کوب ، فروزانفر و من به عنوان نماینده فرهنگ و هنر شرکت کرده بودیم. در کنگره مستشرقین همه چیز دقیق و حساب شده بود و اصلا بریز و بپاش وجود نداشت. می گفتند مملکت ما، مملکت فقیری است، ما نمی توانیم اسراف کنیم و چه خوب از عهده برآمدند. زبان فارسی در هند تا حدی عمومیت داشت. وقتی برای خرید به مغازه ای رفتم تا فروشنده فهمید که ما ایرانی هستیم، گفت:

«تا تریاق از عراق آرم
مار گزیده مرده باشد…»

او شعری از سعدی را خواند و گفت که شعر را از پدربزرگش یاد گرفته است. بسیاری از رجال سیاسی هند هم شعر فارسی از بر بودند که وقتی می شنیدیم احساس هموطنی می کردیم.»
……………………………متن از صفحه 446

دکتر قمر آریان، دکتر عبدالحسین زرین کوب و استاد مجتبی مینوی انگلستان، لندن

این روزها را سرگرم گفت وگو و بحث درباره زندگی و آثار امیر شعر معاصر سیدکریم امیری فیروزکوهی هستیم. از شهلا خانم امیری خواهش کردم که فهرستی از کسانی که باید درباره پدر بزرگوارشان حرف بزنند در شهرستان ها به من بدهند همراه با اطلاعات تماس و نشانی های لازم. چند روز بعد تلقن کردم به منزل استاد امیری فیروزکوهی. شهلا خانم امیری فورا جواب دادند و نام های زیادی به ثبت رسید … اولین نام استاد عزیزمان سیدجلال الدین آشتیانی بود که ناخوش احوال بود و نام های بعدی به ترتیب دکتر حسن لاهوتی و علی باقرزاده و ذبیح الله صاحبکار و بعد نام هایی چند. شهلا خانم گفت انوشه خواهرم هم مشهد است حتما با ایشان هم گفت وگو کنید…

از فرودگاه مشهد یک راست رفتم منزل استاد آشتیانی که داستان شگفتی دارد و در جای خودش خواهید خواند و بعد از آن که کارها تمام شد با یکی از دوستان مشهدی کمی ماشین سواری کردیم و رفتیم میدان شهدا آب میوه رضا خوردیم و بعد سر از کوهسنگی درآوردم… به دوستم گفتم من بهتر است همینجا پیاده شوم و فردا منزل آقای باقرزاده شما را خواهم دید. از اتومبیل ایشان پیاده شدم و در آن هوای دل انگیز و به یاد گذشته در حاشیه خیابان کوهسنگی جنوب پارک شروع کردم پیاده روی تا رسیدم به یک باجه زردرنگ تلفن. به ذهنم جرقه زد که همین الان به انوشه خانم تلفن کنم برای دیدار و گفت وگو … به دنبال دو ریالی می گشتم که دیدم نیست. کسی هم نبود که در آنجا کمک کند. اتفاقی خفن و فوق سوریالی افتاد. از همانجا که من ایستاده بودم دیدم بانویی سراپا سفید از زیرزمین منزلی مسکونی بیرون آمد به غایت زیبایی و گویا منتظر کسی بوده باشد به من نگاه کرد از من پرسید کسی اینجا منتظر من ایستاده نبود؟ به طرفش رفتم و گفتم من کسی را ندیدم. خندید و گفت دچار توهم شدم لابد … دستم را در هوا تکان دادم و به مشهدی گفتم دووزاری دارید؟ خانم گفتند بذار ببینم… لباسش را گشت که انگار صد تا جیب داشت … بعد از کلی گشتن به من که می خندیدم چپ چپ نگاه کردند و گفتند: این مانتوها مد است این روزا … خندیدیم و از شانس من یک دوریالی پیدا شد. من انگار که دنیایی را به من داده باشند دوریالی را از خانم گرفتم و بوسیدم و به خانم تعظیم کردم و خانم رفتند از پله ها پایین و سال بعد وقتی برای پروژه چهارجلدی گفت گو با شعر امروز ایران کار می کردم فهمیدم آن خانم نازنین نظام شهیدی بوده است که شرح آن را بعد خواهید خواند. …. ص 449

دکتر عبدالحسین زرین کوب نفر دوم | استاد بدیع الزمان فروزانفر و دکتر ماهیار نوابی در سفری به پاکستان موسسه طبی همدرد …

شماره هایی رل که شهلا خانم به من داده بودند در یک دفترچه چرمی که هدیه خود شهلا خانم بود نوشته بودم. گوشی تلفن نقره ای کنار خیابان را برداشتم سکه دوریالی را وارد کردم و شماره گرفتم یک خانم با صدایی رادیویی جواب داد. انوشه خانم بود. یک باد ملایمی هم می آمد. فوراً نشانی منزل دادند و آنقدر به باجه تلفنی که آنجا ایستاده بودم نزدیک بود که پشت به باد مثل قرقی رسیدم به منزل انوشه خانم. منزل دکتر ابراهیم آریان. وارد خانه که شدم یاد تمام سال های زندگی در مشهد برایم زنده شد. از تمام دنیا گویا حرف زدیم و طبق معمول و عادت بد ما محقق نماهای جلوه گر از ایشان خواستم که اگر عکس های آن سال ها را بتوانم دید و به شکلی اسکن کرد عالی خواهد شد که انوشه خانم فوراً یکی دو آلبوم را از کمد بیرون آورد… اولین عکسی که من دیدم عکس عروسی انوشه خانم بود عجیب تر این که دکتر زرین کوب و قمر خانم کنار استاد امیری فیروزکوهی. انگار برق سه فاز از نوع مشهدیش من را گرفته باشد با صدای بلند گفتم دکتر زرین کوب؟ انوشه خانم گفتند نمی دانستید؟ انوشه خانم به شوخی روی تک تک اشخاص دست گذاشتند و به زیبایی تمام معرفی کردند. آقای شوهر دکتر ابراهیم آریان استاد دانشکده پزشکی مشهد، عمو جانم حمیدی شیرازی، ایشان هم دکتر زرین کوب هستند، ایشان هم بابا هستند قربانشان بروم و انگشت چسب زخم خورده را گذاشتند روی عکس و صورت دکتر قمر آریان که بین استاد امیری و دکتر زرین کوب ایستاده بودند و با شوخی و طعنه گفتند ایشان هم عالیجناب خواهرشوهر… زدیم زیر خنده و از آن عکس دو نسخه بود که یکی از آنها به من رسید. من تازه موضوع تازه ای برای برنامه هایی که می خواستم در رادیو بسازم به دست آورده بودم … داشتم کم کم حلقه های گمشده را پیدا می کردم و این ابیات را برای انوشه خانم روایت کردم از دیوان امیر الشعراء که دخترش آن «بانوی بانوان و نقد جان و ماه طوطی زبان که از هر انگشتش ده تا هنر می ریزد» را به خانه شوهر به خراسان فرستاده بود.

«نقد جان رایگان فرستادم
 رایگان نقد جان فرستادم
مطلع شمس دین خراسان را
 قمری میهمان فرستادم
سخت بی ماه بود خورشیدش
 مه بدان سوی از آن فرستادم…. »

اشک توی چشم های انوشه خانم جمع شده بود …  ص 450

دکتر زرین کوب در حال سخنرانی

مستند چراغداران زندگی و آثار دکتر عبدالحسین زرین کوب تهیه و تالیف: محمد حسینی باغسنگانی گوینده: بهروز رضوی

از منابع کتاب حاضر | گفتگوی محمد حسینی باغسنگانی با دکتر قمر آریان همسر استاد زرین کوب | پخش برای اولین بار از هنر برتر

پایان خبر هنر برتر