تومور مغزی چیست؟

تومور مغزی به توده ای غیرطبیعی از سلول ها اطلاق می شود که در مغز یا نواحی اطراف آن شروع به رشد می کنند. این توده ها می توانند خوش خیم (غیرسرطانی) یا بدخیم (سرطانی) باشند و به دلیل فضای محدود داخل جمجمه، حتی انواع خوش خیم نیز می توانند با ایجاد فشار بر بافت های مغزی، مشکلاتی جدی ایجاد کنند. آگاهی از ماهیت، علائم و روش های مقابله با این عارضه، گامی مهم در حفظ سلامتی است.

مغز، این عضو حیاتی و پیچیده، فرماندهی تمامی عملکردهای بدن را بر عهده دارد. از حرکت و صحبت کردن گرفته تا تفکر و احساسات، همگی تحت کنترل مغز هستند. رشد هر گونه توده ی غیرطبیعی در این فضای حساس و محدود داخل جمجمه، می تواند عملکرد طبیعی مغز را مختل کرده و عوارض گوناگونی را به دنبال داشته باشد. شناخت دقیق تومور مغزی، انواع آن، علائم هشداردهنده، روش های تشخیص و گزینه های درمانی موجود، برای هر فردی که به سلامت خود و عزیزانش اهمیت می دهد، ضروری است. این مقاله به تفصیل به تمامی ابعاد تومورهای مغزی می پردازد تا یک دید جامع و مستند از این بیماری ارائه دهد.

تومور مغزی چیست؟ (ماهیت و انواع کلی)

تومور مغزی به تجمع و رشد غیرطبیعی سلول ها در مغز یا اطراف آن گفته می شود. این توده ها می توانند در بافت های مختلف مغز مانند نورون ها، سلول های گلیال (که سلول های عصبی را پشتیبانی می کنند)، مننژ (پرده های پوشاننده مغز)، اعصاب جمجمه ای، غده هیپوفیز یا غده پینه آل (صنوبری) ایجاد شوند. ماهیت و رفتار این توده ها به شدت با نوع سلول های تشکیل دهنده و محل قرارگیری آن ها مرتبط است.

تومورهای مغزی به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:

• تومورهای اولیه مغز: این تومورها منشأ خود را از سلول های داخل خود مغز یا بافت های مجاور آن می گیرند. آن ها می توانند خوش خیم یا بدخیم باشند. انواع مختلفی از تومورهای اولیه وجود دارد که هر کدام نام خود را از نوع سلول یا بافتی که از آن منشأ می گیرند، می گیرند.
• تومورهای ثانویه مغز (متاستاتیک): این تومورها در واقع سرطان هایی هستند که در سایر نقاط بدن (مانند ریه، پستان، کلیه یا پوست) شروع شده و سپس از طریق جریان خون یا سیستم لنفاوی به مغز گسترش یافته اند. تومورهای ثانویه همیشه بدخیم هستند، زیرا از سرطان های اولیه بدخیم منشأ گرفته اند. این نوع تومورها در بزرگسالان شایع تر از تومورهای اولیه هستند.

درک این دسته بندی برای تشخیص، درمان و پیش آگهی بیماری اهمیت بسزایی دارد. هرچند تومورهای خوش خیم متاستاز نمی دهند، اما به دلیل فضای محدود داخل جمجمه، حتی رشد یک تومور خوش خیم می تواند به بافت های مغزی فشار آورده و عملکردهای حیاتی را مختل کند.

علائم و نشانه های تومور مغزی

علائم تومور مغزی بسیار متنوع هستند و به عوامل مختلفی از جمله محل قرارگیری تومور در مغز، اندازه آن، و سرعت رشد آن بستگی دارند. به عنوان مثال، توموری که در بخش کنترل کننده حرکت قرار دارد، علائمی متفاوت از توموری که بر بینایی اثر می گذارد، ایجاد می کند. در برخی موارد، به خصوص در مراحل اولیه یا اگر تومور کوچک باشد، ممکن است هیچ علامت قابل توجهی مشاهده نشود.

علائم شایع و عمومی (ناشی از افزایش فشار داخل جمجمه)

افزایش فشار داخل جمجمه (ICP) یکی از شایع ترین دلایل بروز علائم عمومی تومور مغزی است. این فشار می تواند ناشی از خود تومور، تورم اطراف آن (ادم) یا انسداد جریان مایع مغزی نخاعی باشد.

• سردرد: سردرد یکی از رایج ترین و اغلب اولین علائم تومور مغزی است. ویژگی های خاص این سردردها می تواند شامل موارد زیر باشد:
  • تشدید صبحگاهی: بسیاری از بیماران گزارش می دهند که سردرد آن ها صبح ها، پس از بیدار شدن از خواب، شدیدتر است.
  • بیدار شدن از خواب: سردرد ممکن است بیمار را از خواب بیدار کند.
  • مقاومت به مسکن های معمول: سردرد معمولاً با داروهای مسکن رایج تسکین نمی یابد.
  • تغییر الگو: ممکن است الگوی سردرد فرد به طور ناگهانی تغییر کند یا سردردهای جدیدی آغاز شوند.
• حالت تهوع و استفراغ: این علائم اغلب بدون دلیل مشخص یا ارتباط با غذا خوردن رخ می دهند و می توانند نشانه ای از افزایش فشار داخل جمجمه باشند.
• تشنج: تشنج ممکن است اولین نشانه تومور مغزی در برخی افراد باشد، حتی اگر تومور خوش خیم باشد. تشنج ها می توانند انواع مختلفی داشته باشند، از حرکات غیرارادی و تکراری در یک اندام (تشنج جزئی) تا از دست دادن هوشیاری کامل و تشنجات عمومی.

علائم اختصاصی (بر اساس محل درگیری مغز)

علاوه بر علائم عمومی، تومور مغزی می تواند علائم اختصاصی ایجاد کند که نشان دهنده ناحیه ای از مغز است که تحت تأثیر قرار گرفته است:

• تغییرات حرکتی و تعادلی: ضعف یا فلج در یک سمت بدن (همی پارزی یا همی پلژی)، مشکل در راه رفتن و هماهنگی حرکات (آتاکسی) که می تواند منجر به عدم ثبات و افتادن شود، یا سرگیجه مداوم.
• تغییرات حسی:
  • مشکلات بینایی: شامل تاری دید، دوبینی، از دست دادن بخشی از میدان بینایی، یا حتی نابینایی موقت یا دائم در یک یا هر دو چشم (به خصوص اگر تومور بر عصب بینایی یا لوب پس سری مغز فشار آورد).
  • مشکلات شنوایی: وزوز گوش یا کاهش شنوایی در یک گوش.
  • بی حسی یا گزگز: در صورت، دست ها یا پاها.
• تغییرات شناختی و رفتاری:
  • مشکل در تفکر و تصمیم گیری: دشواری در تمرکز، برنامه ریزی یا حل مسئله.
  • اختلال در حافظه: مشکلات در به خاطر سپردن اطلاعات جدید یا به یاد آوردن خاطرات گذشته (حافظه کوتاه مدت و بلندمدت).
  • تغییرات شخصیتی: شامل تحریک پذیری، بی تفاوتی، نوسانات خلقی، یا رفتارهای غیرمعمول.
  • گیجی و سردرگمی: به خصوص در محیط های آشنا.
  • مشکل در صحبت کردن یا درک گفتار (آفازی): دشواری در پیدا کردن کلمات مناسب، بیان جملات روان، یا فهمیدن آنچه دیگران می گویند.
• سایر علائم:
  • خستگی مفرط: احساس خستگی شدید و مداوم که با استراحت برطرف نمی شود.
  • مشکلات هورمونی: در صورت درگیری غده هیپوفیز، ممکن است علائمی نظیر تغییرات در وزن، مشکلات قاعدگی، یا اختلالات متابولیکی بروز کند.

توجه به علائم جدید، مداوم، یا پیشرونده که به تدریج بدتر می شوند، بسیار مهم است. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، به خصوص اگر ناگهانی یا غیرقابل توجیه باشند، مراجعه فوری به پزشک متخصص مغز و اعصاب برای بررسی و تشخیص دقیق توصیه می شود.

علل و عوامل تاثیرگذار در ایجاد تومور مغزی

تومورهای مغزی زمانی ایجاد می شوند که در DNA سلول های مغزی یا اطراف آن تغییراتی رخ دهد. DNA حاوی دستورالعمل هایی است که فعالیت های سلول را کنترل می کند؛ از جمله زمان رشد، تقسیم و مرگ سلول. در حالت طبیعی، سلول های بدن در یک چرخه منظم تولید و از بین می روند. اما جهش در DNA می تواند منجر به رشد و تکثیر بی رویه سلول ها شود، که در نهایت توده ای غیرطبیعی به نام تومور را تشکیل می دهد.

علل ناشناخته (ایدیوپاتیک)

در بسیاری از موارد، علت دقیق تغییرات DNA که منجر به تشکیل تومور مغزی می شود، ناشناخته باقی می ماند. این بدان معناست که هیچ عامل خطر مشخص و قابل شناسایی وجود ندارد که بتوان آن را به طور مستقیم به ایجاد تومور نسبت داد. این وضعیت می تواند برای بیماران و خانواده هایشان سردرگم کننده باشد، اما نباید منجر به ناامیدی شود؛ چرا که تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.

عوامل خطر شناخته شده

هرچند علت اصلی بسیاری از تومورها نامشخص است، اما برخی عوامل خطر شناسایی شده اند که می توانند احتمال ابتلا به تومور مغزی را افزایش دهند:

• قرار گرفتن در معرض تشعشع: افرادی که در گذشته به دلیل درمان بیماری های دیگر (مانند سرطان های سر و گردن) تحت پرتودرمانی قرار گرفته اند، به خصوص در دوران کودکی، ممکن است خطر بالاتری برای ابتلا به انواع خاصی از تومورهای مغزی داشته باشند. این تشعشعات می توانند به DNA سلول ها آسیب برسانند و باعث جهش شوند.
• سندروم های ژنتیکی و سابقه خانوادگی: در درصد بسیار کمی از موارد، تومورهای مغزی با سندروم های ژنتیکی ارثی مرتبط هستند. این سندروم ها شامل نوروفیبروماتوز نوع ۱ و ۲، سندروم تورکوت، سندروم فون هیپل-لیندو، و سندروم لی-فرومنی می شوند. اگر سابقه خانوادگی قوی از تومورهای مغزی یا این سندروم های ژنتیکی وجود داشته باشد، مشاوره ژنتیک توصیه می شود. با این حال، باید تاکید کرد که سابقه خانوادگی تنها در موارد بسیار نادر عامل خطر اصلی محسوب می شود.

عوامل مورد بحث/شایعات (و رفع شبهه)

برخی عوامل مانند استفاده از تلفن همراه و قرار گرفتن در معرض فرکانس های رادیویی، در گذشته به عنوان عوامل خطر احتمالی مطرح شده اند. اما تحقیقات علمی گسترده و مطالعات بلندمدت تاکنون شواهد قاطعی مبنی بر ارتباط مستقیم و معنادار بین این عوامل و افزایش خطر تومور مغزی پیدا نکرده اند. سازمان های بهداشتی معتبر بین المللی نیز اعلام کرده اند که با توجه به دانش کنونی، شواهد کافی برای اثبات این ارتباط وجود ندارد.

طبقه بندی و انواع تومور مغزی

تومورهای مغزی بسیار متنوع هستند و بیش از ۱۵۰ نوع مختلف از آن ها شناسایی شده است. این تنوع گسترده، تشخیص و درمان را پیچیده تر می کند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) برای طبقه بندی تومورهای مغزی و سیستم عصبی مرکزی، از یک سیستم گریدبندی (درجه بندی) استفاده می کند که بر اساس میزان تهاجمی بودن و سرعت رشد تومور، آن ها را از گرید I (خوش خیم ترین) تا گرید IV (بدخیم ترین) دسته بندی می کند.

تومورهای اولیه مغز

تومورهای اولیه مغز، آن هایی هستند که از سلول های داخل خود مغز یا بافت های اطراف آن منشأ می گیرند. در ادامه به برخی از شایع ترین انواع آن ها اشاره می شود:

• گلیوم (Glioma): این تومورها از سلول های گلیال (سلول های پشتیبان سیستم عصبی) منشأ می گیرند. گلیوم ها انواع مختلفی دارند که شامل موارد زیر می شوند:
  • گلیوبلاستوما (Glioblastoma – GBM): خطرناک ترین و شایع ترین نوع تومور بدخیم اولیه مغز در بزرگسالان است. این تومور به سرعت رشد می کند و به بافت های اطراف حمله می کند.
  • آستروسیتوما (Astrocytoma): از سلول های آستروسیت منشأ می گیرد و می تواند در گریدهای مختلف (از خوش خیم تا بدخیم) باشد.
  • الیگودندروگلیوما (Oligodendroglioma): از سلول های الیگودندروسیت منشأ می گیرد و معمولاً رشد کندتری دارد.
  • اپاندیموم (Ependymoma): از سلول های اپاندیمال (که بطن های مغز و کانال نخاع را می پوشانند) منشأ می گیرد.
• مننژیوم (Meningioma): این تومورها از پرده های پوشاننده مغز و نخاع (مننژ) منشأ می گیرند. مننژیوم ها اغلب خوش خیم هستند، اما در برخی موارد می توانند بدخیم شوند و به بافت های اطراف تهاجم کنند.
• شوانوما (Schwannoma) یا نوروم آکوستیک (Acoustic Neuroma): این تومورها معمولاً خوش خیم هستند و از سلول های شوان (سلول هایی که غلاف میلین اعصاب را می سازند) در اعصاب جمجمه ای منشأ می گیرند، به ویژه عصب مربوط به شنوایی و تعادل (عصب هشتم).
• آدنوم هیپوفیز (Pituitary Adenoma): تومورهایی که در غده هیپوفیز ایجاد می شوند. این تومورها اغلب خوش خیم هستند، اما می توانند بر ترشح هورمون ها تأثیر بگذارند و علائم گوناگونی ایجاد کنند.
• مدولوبلاستوما (Medulloblastoma): این تومورها شایع ترین تومورهای بدخیم مغزی در کودکان هستند و معمولاً در ناحیه مخچه (پشت مغز) شروع می شوند و می توانند از طریق مایع مغزی نخاعی به سایر نقاط سیستم عصبی مرکزی گسترش یابند.
• کرانیوفارنژیوم (Craniopharyngioma): تومورهای نادر و خوش خیمی که در نزدیکی غده هیپوفیز و هیپوتالاموس ایجاد می شوند و می توانند بر بینایی و ترشح هورمون ها تأثیر بگذارند.
• تومورهای غده پینه آل (Pineal Gland Tumors): این تومورها در غده پینه آل که در مرکز مغز قرار دارد، ایجاد می شوند و می توانند انواع مختلفی داشته باشند.

تومورهای ثانویه مغز (متاستاتیک)

تومورهای ثانویه مغز، همانطور که پیش تر اشاره شد، در اثر گسترش سرطان از سایر نقاط بدن به مغز ایجاد می شوند و همیشه ماهیت بدخیم دارند. این تومورها در واقع توده سلول های سرطانی هستند که از طریق جریان خون یا لنف به مغز رسیده اند. سرطان هایی که به طور شایع به مغز متاستاز می دهند شامل:

• سرطان ریه
• سرطان پستان
• سرطان کلیه
• ملانوما (نوعی سرطان پوست)
• سرطان روده بزرگ

این تومورها می توانند به صورت یک توده منفرد یا توده های متعدد در مغز ظاهر شوند و درمان آن ها اغلب پیچیده تر است.

تفاوت اساسی تومور مغزی خوش خیم و بدخیم

تشخیص خوش خیم یا بدخیم بودن یک تومور مغزی، از جنبه های بسیار مهم در برنامه ریزی درمانی و پیش آگهی بیمار است. اگرچه در بدن، تومورهای خوش خیم معمولاً خطرناک تلقی نمی شوند، در مغز حتی یک تومور خوش خیم نیز می تواند به دلیل فضای محدود جمجمه و فشار بر بافت های حیاتی، عوارض جدی ایجاد کند.

ویژگی	تومور مغزی خوش خیم	تومور مغزی بدخیم
سرعت رشد	عموماً رشد آهسته دارند.	عموماً رشد سریع دارند و به سرعت تکثیر می شوند.
مرزها	معمولاً مرزهای مشخص و کپسوله شده ای دارند که برداشتن آن ها را آسان تر می کند.	مرزهای نامنظم و تهاجمی دارند و به بافت های اطراف نفوذ می کنند.
تهاجم و متاستاز	به بافت های اطراف تهاجم نمی کنند و به سایر نقاط بدن متاستاز نمی دهند.	به بافت های اطراف تهاجم می کنند و می توانند از طریق مایع مغزی نخاعی به سایر نقاط سیستم عصبی مرکزی گسترش یابند؛ اما تومورهای اولیه مغزی به ندرت به خارج از سیستم عصبی مرکزی متاستاز می دهند. (تومورهای ثانویه همیشه متاستاتیک هستند.)
امکان عود	پس از برداشت کامل، احتمال عود کمتر است.	احتمال عود پس از درمان بالاست، حتی پس از برداشت کامل.
اهمیت موقعیت	حتی خوش خیم ها نیز اگر در نواحی حیاتی مغز قرار گیرند، می توانند خطرناک باشند و علائم جدی ایجاد کنند.	همواره به دلیل ماهیت تهاجمی و تخریب کننده خود خطرناک هستند.

تشخیص نوع و گرید تومور از طریق بیوپسی (نمونه برداری) و بررسی میکروسکوپی توسط پاتولوژیست، تنها راه تعیین دقیق ماهیت تومور و برنامه ریزی درمانی مناسب است.

نحوه تشخیص تومور مغزی (گام به گام)

تشخیص تومور مغزی فرآیندی پیچیده است که نیازمند همکاری نزدیک متخصصان مختلف از جمله متخصص مغز و اعصاب، جراح مغز و اعصاب، رادیولوژیست و پاتولوژیست است. این فرآیند معمولاً با بررسی دقیق علائم و سابقه پزشکی بیمار آغاز می شود و با آزمایش های پیشرفته تصویربرداری و در نهایت بیوپسی تکمیل می گردد.

شروع با معاینات بالینی

اولین گام در تشخیص، معاینه کامل بالینی و جمع آوری تاریخچه پزشکی دقیق از بیمار است. پزشک در مورد علائم فعلی، زمان شروع آن ها، شدت و هرگونه تغییر در الگوی آن ها سؤال می کند. همچنین، سوابق بیماری های قبلی، داروهای مصرفی و سابقه خانوادگی مرتبط با بیماری های عصبی یا سرطان نیز بررسی می شود.

پس از آن، یک آزمون عصبی جامع انجام می شود. این آزمون شامل بررسی عملکردهای مختلف مغز و سیستم عصبی است، از جمله:

• تعادل و هماهنگی: ارزیابی توانایی فرد در حفظ تعادل و انجام حرکات هماهنگ.
• بینایی و شنوایی: بررسی حدت بینایی، میدان بینایی، حرکت چشم ها و عملکرد شنوایی.
• رفلکس ها: ارزیابی رفلکس های عصبی در اندام ها.
• وضعیت ذهنی: بررسی حافظه، تفکر، قضاوت، توجه و وضعیت هوشیاری.
• قدرت عضلانی و حس: ارزیابی قدرت در اندام ها و حس لامسه، درد و دما.

تغییرات در هر یک از این موارد می تواند نشان دهنده ناحیه ای از مغز باشد که تحت تأثیر تومور قرار گرفته است و به پزشک در تعیین محل احتمالی تومور کمک می کند.

آزمایشات تصویربرداری پیشرفته

در صورت مشکوک بودن به تومور مغزی پس از معاینات بالینی، آزمایشات تصویربرداری برای مشاهده دقیق تر ساختارهای مغز و شناسایی توده مورد استفاده قرار می گیرند:

• MRI مغز: تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) به عنوان دقیق ترین روش تصویربرداری برای تشخیص تومورهای مغزی شناخته می شود. این روش با استفاده از میدان های مغناطیسی و امواج رادیویی، تصاویر با وضوح بسیار بالا از بافت های نرم مغز ارائه می دهد. MRI می تواند اندازه، موقعیت دقیق، وضوح مرزها و تأثیر تومور بر بافت های اطراف را به خوبی نشان دهد. اغلب با تزریق ماده کنتراست (مانند گادولینیوم) انجام می شود تا تومورها با وضوح بیشتری قابل مشاهده باشند. MRI هیچ اشعه ای ندارد و از این رو برای تکرار نیز ایمن است.
• CT اسکن مغز: توموگرافی کامپیوتری (CT Scan) با استفاده از اشعه ایکس، تصاویری مقطعی از مغز ایجاد می کند. این روش می تواند وجود توده ها، خونریزی ها، تورم یا رسوبات کلسیم در تومور را نشان دهد. CT اسکن در موارد اورژانسی یا برای بیمارانی که نمی توانند MRI انجام دهند (مانند وجود فلزات خاص در بدن) مفید است. این روش نیز می تواند با تزریق ماده کنتراست انجام شود.
• آنژیوگرافی مغز: در این روش، ماده کنتراست به درون عروق خونی مغز تزریق می شود و سپس با استفاده از اشعه ایکس، رگ های خونی مغز و خون رسانی به تومور مورد بررسی قرار می گیرد. این اطلاعات برای جراحان مغز و اعصاب پیش از عمل جراحی برای برنامه ریزی دقیق تر بسیار حائز اهمیت است.
• PET اسکن (PET Scan): توموگرافی با انتشار پوزیترون (PET Scan) یک روش تصویربرداری متابولیک است که فعالیت سلول های تومور را بر اساس مصرف گلوکز نشان می دهد. سلول های سرطانی معمولاً گلوکز بیشتری مصرف می کنند. این روش می تواند برای افتراق تومور از بافت سالم یا بررسی عود تومور پس از درمان مورد استفاده قرار گیرد.

بیوپسی (نمونه برداری)

بیوپسی تنها راه قطعی برای تشخیص نوع، گرید (درجه بدخیمی) و ماهیت دقیق یک تومور مغزی (خوش خیم یا بدخیم) است. در این فرآیند، نمونه کوچکی از بافت تومور برداشته شده و توسط یک پاتولوژیست زیر میکروسکوپ بررسی می شود.

روش های انجام بیوپسی شامل موارد زیر است:

• بیوپسی حین جراحی: در بسیاری از موارد، بیوپسی در حین جراحی برداشتن تومور انجام می شود. جراح بخشی از تومور را برداشته و بلافاصله برای بررسی سریع به پاتولوژیست ارسال می کند. نتیجه این بررسی می تواند در تصمیم گیری جراح برای ادامه یا توقف جراحی مؤثر باشد.
• بیوپسی استریوتاکتیک: اگر تومور در ناحیه ای از مغز قرار داشته باشد که دسترسی به آن با جراحی باز دشوار یا خطرناک است، از بیوپسی استریوتاکتیک استفاده می شود. در این روش، با استفاده از سیستم های هدایت تصویر (مانند CT یا MRI)، مختصات دقیق تومور مشخص شده و یک سوزن بسیار نازک از طریق یک سوراخ کوچک در جمجمه به سمت تومور هدایت می شود تا نمونه بافتی برداشت شود.

پس از برداشت نمونه، پاتولوژیست آن را با دقت زیر میکروسکوپ بررسی کرده و ویژگی های سلولی، گرید تومور و سایر مشخصات مولکولی را تعیین می کند. این اطلاعات پایه و اساس برنامه ریزی دقیق درمانی برای هر بیمار است.

گزینه های درمانی تومور مغزی (روش های مدرن و جامع)

درمان تومور مغزی یک فرآیند پیچیده و چند رشته ای است که نیازمند همکاری تیمی از متخصصان مختلف شامل جراحان مغز و اعصاب، متخصصان رادیوانکولوژی، انکولوژیست ها و متخصصان توانبخشی است. برنامه درمانی برای هر بیمار به صورت فردی و بر اساس نوع، اندازه، محل، گرید تومور، سن بیمار، وضعیت سلامت عمومی و ترجیحات بیمار تعیین می شود. هدف اصلی درمان، برداشتن یا از بین بردن حداکثر بخش ممکن از تومور، کنترل رشد آن، و در عین حال حفظ عملکرد مغز و بهبود کیفیت زندگی بیمار است.

۱. جراحی تومور مغزی (اولین گزینه درمانی)

جراحی اغلب اولین و اصلی ترین گزینه درمانی برای تومورهای مغزی است، به خصوص اگر تومور قابل دسترس باشد. هدف از جراحی، برداشتن کامل یا حداکثر بخش ممکن از تومور (Resection) است. برداشتن حتی بخشی از تومور می تواند فشار داخل جمجمه را کاهش داده، علائم را بهبود بخشد و راه را برای درمان های مکمل هموار سازد.

تکنیک اصلی جراحی مغز، کرانیوتومی (Craniotomy) است که شامل ایجاد یک برش در پوست سر و برداشتن موقت بخشی از استخوان جمجمه برای دسترسی به مغز است. پس از جراحی، استخوان به جای خود بازگردانده می شود.

تکنولوژی های نوین در جراحی: پیشرفت های اخیر در تکنولوژی جراحی، دقت و ایمنی این عمل را به طور چشمگیری افزایش داده است:

• هدایت تصویر (Image-guided surgery): جراحان از تصاویر سه بعدی MRI یا CT اسکن برای نقشه برداری دقیق مغز و هدایت ابزار جراحی استفاده می کنند.
• MRI/CT حین عمل (Intraoperative MRI/CT): استفاده از دستگاه های تصویربرداری در حین جراحی به جراح اجازه می دهد تا میزان برداشت تومور را در همان لحظه ارزیابی کند و در صورت نیاز، برداشت بیشتری انجام دهد.
• نقشه برداری مغز (Brain Mapping): برای تومورهایی که در نزدیکی مناطق حیاتی مغز (مانند مراکز گفتار یا حرکت) قرار دارند، جراح ممکن است در حین عمل (گاهی در حالت بیداری بیمار) تحریک الکتریکی مغز را انجام دهد تا مناطق حیاتی شناسایی و از آسیب به آن ها جلوگیری شود.

در صورتی که تومور به طور کامل برداشته نشود یا از نوع بدخیم باشد، معمولاً نیاز به درمان های مکمل (مانند پرتودرمانی یا شیمی درمانی) برای از بین بردن سلول های باقیمانده یا کنترل رشد تومور خواهد بود.

۲. پرتودرمانی (Radiotherapy)

پرتودرمانی روشی است که از پرتوهای پرانرژی (مانند اشعه ایکس یا پروتون) برای تخریب سلول های تومور و مهار رشد آن ها استفاده می کند. این پرتوها به DNA سلول های سرطانی آسیب می رسانند و مانع از تکثیر آن ها می شوند.

انواع پرتودرمانی:

• پرتودرمانی خارجی (External Beam Radiation Therapy – EBRT): رایج ترین نوع است که در آن دستگاهی خارج از بدن، پرتوها را به سمت تومور هدایت می کند. این درمان معمولاً در چندین جلسه در طول چند هفته انجام می شود.
• رادیوسرجری استریوتاکتیک (Stereotactic Radiosurgery – SRS): این روش یک تکنیک پیشرفته است که دوزهای بسیار بالای پرتو را در یک یا چند جلسه محدود به طور دقیق به تومور می تاباند، در حالی که بافت های سالم اطراف حفظ می شوند. SRS یک جراحی واقعی نیست، بلکه یک روش پرتودرمانی بسیار دقیق است که برای تومورهای کوچک و با مرزهای مشخص کاربرد دارد.
• پروتون تراپی (Proton Therapy): نوعی پرتودرمانی است که از پروتون به جای اشعه ایکس استفاده می کند. پروتون ها انرژی خود را در نقطه مشخصی آزاد می کنند، که این امر منجر به کاهش آسیب به بافت های سالم اطراف تومور می شود و برای تومورهایی که نزدیک به ساختارهای حساس قرار دارند، مفید است.

۳. شیمی درمانی (Chemotherapy)

شیمی درمانی شامل استفاده از داروهایی است که سلول های سرطانی را از بین می برند یا رشد آن ها را کنترل می کنند. این داروها می توانند به صورت خوراکی (قرص)، وریدی (تزریق در رگ)، یا در موارد خاص به طور مستقیم به مایع مغزی نخاعی یا داخل حفره تومور تزریق شوند.

داروهای شیمی درمانی معمولاً بر سلول هایی که به سرعت تقسیم می شوند، اثر می گذارند. اگرچه این داروها می توانند به سلول های سالم نیز آسیب برسانند، اما سلول های سالم معمولاً توانایی ترمیم خود را دارند. رایج ترین داروهای شیمی درمانی برای تومورهای مغزی شامل تموزولامید (Temozolomide) و بواسیزوماب (Bevacizumab) هستند.

۴. درمان های هدفمند و ایمونوتراپی

این روش ها درمان های جدیدتر و پیشرفته تری هستند که بر اساس ویژگی های مولکولی خاص تومور عمل می کنند. درمان های هدفمند، مولکول های خاصی را هدف قرار می دهند که برای رشد و بقای سلول های سرطانی ضروری هستند. ایمونوتراپی نیز با تحریک سیستم ایمنی بدن، به آن کمک می کند تا سلول های سرطانی را شناسایی و از بین ببرد.

۵. درمان دارویی علائم و عوارض

علاوه بر درمان های اصلی، داروهایی برای کنترل علائم و عوارض ناشی از تومور یا درمان آن نیز تجویز می شوند:

• استروئیدها (مانند دگزامتازون): برای کاهش تورم (ادم) در اطراف تومور و کاهش فشار داخل جمجمه، که می تواند علائمی مانند سردرد، تهوع و ضعف را بهبود بخشد.
• داروهای ضدتشنج: برای پیشگیری یا کنترل تشنج هایی که ممکن است در اثر تومور مغزی ایجاد شوند.
• داروهای کنترل تهوع و درد: برای مدیریت عوارض جانبی شیمی درمانی یا پرتودرمانی و کاهش درد.

۶. توانبخشی و مراقبت های حمایتی

پس از درمان، بسیاری از بیماران نیاز به توانبخشی برای بازیابی عملکردها و بهبود کیفیت زندگی خود دارند. این شامل:

• فیزیوتراپی: برای بهبود قدرت، تعادل و هماهنگی.
• کاردرمانی: برای کمک به انجام فعالیت های روزمره.
• گفتاردرمانی: برای رفع مشکلات گفتاری و بلع.
• روانشناسی و مشاوره: برای مقابله با چالش های روانی و عاطفی بیماری و درمان آن.

یک برنامه مراقبت جامع، نه تنها بر درمان تومور تمرکز دارد، بلکه به جنبه های جسمی و روانی کیفیت زندگی بیمار نیز توجه می کند.

عوارض و پیامدهای تومور مغزی

تومور مغزی، چه خوش خیم و چه بدخیم، می تواند عوارض و پیامدهای گسترده ای بر سلامت و کیفیت زندگی فرد داشته باشد. این عوارض می توانند ناشی از خود تومور (فشار، تخریب بافت مغز) یا نتیجه جانبی درمان ها (جراحی، پرتودرمانی، شیمی درمانی) باشند. شدت و نوع عوارض بسته به محل تومور، اندازه، سرعت رشد، و واکنش بدن بیمار به درمان متفاوت است.

عوارض شایع و تاثیر بر کیفیت زندگی

تومورهای مغزی و درمان های آن ها می توانند طیف وسیعی از عوارض را به دنبال داشته باشند که زندگی روزمره بیماران را تحت تأثیر قرار می دهند:

• تغییرات شناختی و اختلال در حافظه: بیماران ممکن است دچار مشکل در تمرکز، حافظه کوتاه مدت یا بلندمدت، برنامه ریزی و تصمیم گیری شوند. این مشکلات به خصوص در کودکان مبتلا به تومور مغزی شایع تر است و می تواند بر توانایی یادگیری آن ها تأثیر بگذارد.
• تغییرات روانی و شخصیتی: افسردگی، اضطراب، تحریک پذیری، بی تفاوتی، و نوسانات خلقی از جمله مشکلات روانی شایعی هستند که بیماران و خانواده هایشان با آن مواجه می شوند. این تغییرات می توانند هم ناشی از خود تومور باشند که بر بخش های کنترل کننده خلق وخو اثر می گذارد، و هم پیامد استرس ناشی از بیماری و درمان آن.
• مشکلات گفتاری و بلع: اگر تومور یا درمان آن بر مناطق مربوط به گفتار (مانند ناحیه بروکا یا ورنیکه) یا اعصاب کنترل کننده بلع تأثیر بگذارد، بیمار ممکن است دچار آفازی (دشواری در گفتار یا درک زبان) یا دیسفاژی (مشکل در بلع) شود.
• اختلالات حرکتی و ضعف جسمانی: ضعف یا فلج در یک سمت بدن، عدم هماهنگی، مشکلات تعادلی و دشواری در راه رفتن می تواند ناشی از فشار تومور بر قشر حرکتی مغز یا راه های عصبی باشد.
• تشنج های کنترل نشده: حدود ۶۰٪ از بیماران مبتلا به تومور مغزی حداقل یک بار تشنج را تجربه می کنند. این تشنج ها می توانند با دارو کنترل شوند، اما در برخی موارد ممکن است مقاوم به درمان باشند.
• خستگی مزمن: خستگی شدید و مداوم یکی از شایع ترین عوارض جانبی تومور مغزی و درمان های آن (به ویژه پرتودرمانی و شیمی درمانی) است که می تواند به طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر بگذارد.

نابینایی در اثر تومور مغزی

یکی از عوارض جدی تومور مغزی، تأثیر آن بر بینایی است. لوب پس سری (Occipital Lobe) مغز مسئول پردازش اطلاعات بصری است. اگر تومور در این ناحیه یا در مسیرهای بینایی (مانند عصب بینایی یا کیاسمای بینایی) قرار گیرد یا به آن ها فشار وارد کند، می تواند مشکلات بینایی متعددی ایجاد کند. این مشکلات شامل:

• تاری دید یا دوبینی.
• از دست دادن بخشی از میدان بینایی (مانند همی آنوپسی).
• دیدن لکه های شناور یا فلاش نور.
• نابینایی موقت یا دائمی در یک یا هر دو چشم.

بسیاری از بیماران گزارش می دهند که هنگام تغییر وضعیت ناگهانی (مثلاً از حالت نشسته به ایستاده)، بینایی آن ها به طور موقت تار یا خاکستری می شود. خوشبختانه، در بسیاری از موارد، جراحی یا سایر درمان هایی که اندازه تومور را کاهش می دهند، می توانند به بهبود یا حداقل کنترل مشکلات بینایی کمک کنند.

پیشگیری از تومور مغزی

متأسفانه، در حال حاضر هیچ راهکار قطعی و اثبات شده ای برای پیشگیری از تومورهای اولیه مغزی وجود ندارد. اکثر تومورهای اولیه مغزی بدون علت مشخصی ایجاد می شوند و به عوامل سبک زندگی یا محیطی که قابل کنترل باشند، مرتبط نیستند. با این حال، رعایت برخی نکات می تواند در کاهش کلی خطر ابتلا به سرطان ها و بهبود سلامت عمومی مؤثر باشد:

• کاهش عوامل خطر شناخته شده:
  • پرهیز از دخانیات: مصرف سیگار و سایر محصولات دخانی، خطر ابتلا به بسیاری از سرطان ها از جمله سرطان های ریه، کلیه و روده را افزایش می دهد. این سرطان ها می توانند به مغز متاستاز دهند و تومورهای ثانویه مغزی ایجاد کنند. بنابراین، ترک سیگار یک گام مهم در پیشگیری از تومورهای ثانویه است.
  • محافظت در برابر اشعه های مضر: قرار گرفتن بی مورد در معرض اشعه های یونیزان (مانند برخی انواع رادیوتراپی های قدیمی) می تواند خطر ابتلا به تومور مغزی را افزایش دهد. در شرایط کنونی، استفاده از پرتودرمانی بسیار هدفمند و کنترل شده است و فواید آن در درمان بیماری ها بسیار بیشتر از خطرات احتمالی است.
• پیشگیری از تومورهای ثانویه: از آنجا که تومورهای ثانویه مغزی ناشی از گسترش سرطان از سایر نقاط بدن هستند، کنترل و درمان به موقع سرطان های اولیه در دیگر اندام ها، می تواند از متاستاز آن ها به مغز جلوگیری کند. تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر سرطان در مراحل اولیه، احتمال گسترش آن به مغز را به شدت کاهش می دهد.
• اهمیت مشاوره های ژنتیکی در موارد سابقه خانوادگی: اگر در خانواده شما سابقه قوی از تومورهای مغزی یا سندروم های ژنتیکی خاص مرتبط با سرطان وجود دارد، مشورت با یک متخصص ژنتیک توصیه می شود. این مشاوره ها می توانند به ارزیابی خطر و در صورت لزوم، انجام غربالگری های منظم برای تشخیص زودهنگام کمک کنند.

به طور کلی، حفظ یک سبک زندگی سالم، شامل رژیم غذایی متعادل، ورزش منظم و کاهش استرس، همواره برای سلامت عمومی مفید است و می تواند به تقویت سیستم ایمنی بدن در برابر بیماری ها کمک کند، اگرچه ارتباط مستقیمی با پیشگیری از تومورهای اولیه مغزی ندارد.

نتیجه گیری و راهنمای مراجعه به پزشک

فهمیدن اینکه یک تومور در مغز وجود دارد، می تواند تجربه ای بسیار ترسناک و چالش برانگیز باشد. با این حال، آگاهی دقیق و علمی از این بیماری، اولین قدم برای مدیریت و مقابله با آن است. تومورهای مغزی انواع گوناگونی دارند که شامل تومورهای خوش خیم و بدخیم، و همچنین تومورهای اولیه و ثانویه می شوند. شناخت این تفاوت ها اهمیت زیادی دارد، زیرا برخلاف باور عمومی، همه تومورهای مغزی کشنده نیستند و بسیاری از آن ها، به خصوص اگر خوش خیم باشند یا به موقع تشخیص داده شوند، قابل کنترل و درمان هستند.

علائم تومور مغزی بسیار متغیرند و می توانند شامل سردردهای مقاوم، تشنج، مشکلات بینایی، تغییرات شخصیتی یا ضعف حرکتی باشند. این علائم بسته به محل، اندازه و سرعت رشد تومور متفاوت خواهند بود. تشخیص دقیق تومور از طریق معاینات عصبی، تصویربرداری های پیشرفته مانند MRI و CT اسکن، و در نهایت بیوپسی انجام می شود که نوع و گرید تومور را مشخص می کند.

گزینه های درمانی نیز متنوع و شامل جراحی (که اغلب اولین رویکرد است)، پرتودرمانی، شیمی درمانی و درمان های هدفمند هستند. هدف از این درمان ها، برداشتن یا از بین بردن تومور، کنترل رشد آن و کاهش عوارض است. با پیشرفت های چشمگیر در علم پزشکی، بسیاری از تومورهای مغزی امروزه با موفقیت بیشتری درمان می شوند و بیماران می توانند به زندگی عادی و با کیفیت بازگردند. توانبخشی نیز نقش حیاتی در بازیابی عملکردهای از دست رفته و بهبود کیفیت زندگی پس از درمان ایفا می کند.

اگر شما یا اطرافیانتان علائم مشکوک و مداومی مانند سردردهای شدید و تغییر یافته، تشنج های جدید، مشکلات ناگهانی در بینایی یا گفتار، یا تغییرات غیرمعمول در رفتار و حافظه را تجربه می کنید، بسیار مهم است که بدون تأخیر به پزشک متخصص مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام و اقدام به موقع، کلید اصلی در درمان مؤثر و افزایش شانس بهبودی است. متخصصان مغز و اعصاب یا جراحان مغز و اعصاب با بررسی دقیق وضعیت شما، بهترین مسیر تشخیصی و درمانی را پیشنهاد خواهند داد.

سوالات متداول

در تومور مغزی کجای سردرد می گیرد؟

محل سردرد در تومور مغزی می تواند بسیار متغیر باشد و به محل قرارگیری تومور بستگی دارد. برخی بیماران سردرد عمومی در تمام سر را تجربه می کنند، در حالی که برخی دیگر درد را در ناحیه خاصی حس می کنند. به طور مثال، تومورهای واقع در ناحیه خلفی مغز ممکن است باعث درد در پشت سر همراه با درد یا سفتی گردن شوند. در مقابل، تومورهایی که در بخش جلویی مغز قرار دارند، ممکن است سردردی به صورت درد چشم ها یا سینوس ها ایجاد کنند. ویژگی های مهم تر از محل درد، تغییر در الگوی سردرد، تشدید آن به خصوص در صبح، بیدار شدن از خواب با سردرد، و عدم پاسخ به مسکن های معمول است.

طول عمر بیماران تومور مغزی بدخیم چقدر است؟

طول عمر بیماران مبتلا به تومور مغزی بدخیم به عوامل بسیار زیادی مانند نوع خاص تومور (گرید آن)، اندازه و محل تومور، سن و سلامت عمومی بیمار، و میزان پاسخ دهی به درمان بستگی دارد. به طور کلی، تومورهای بدخیم پیش آگهی متفاوتی دارند. به عنوان مثال، میانگین بقا برای بیماران مبتلا به گلیوبلاستوما (خطرناک ترین نوع تومور بدخیم مغزی) معمولاً بین ۱۲ تا ۱۸ ماه است. با این حال، برای انواع دیگر تومورهای بدخیم، نرخ بقا می تواند به چندین سال نیز برسد. پیشرفت های درمانی و تشخیص زودهنگام می تواند به بهبود این ارقام کمک کند.

آیا میگرن باعث تومور مغزی می شود؟

خیر، هیچ شواهد علمی مستقیمی وجود ندارد که نشان دهد میگرن می تواند باعث ایجاد تومور مغزی شود. میگرن یک اختلال عصبی است که با سردردهای شدید و نبض دار، تهوع، حساسیت به نور و صدا مشخص می شود. با این حال، از آنجا که سردرد یکی از علائم شایع هم میگرن و هم تومور مغزی است، در صورت تغییر ناگهانی در الگوی سردردهای میگرنی یا بروز علائم عصبی جدید (مانند مشکلات بینایی، ضعف یک طرفه بدن، تشنج، یا تغییرات شخصیتی)، مراجعه به پزشک برای بررسی دقیق تر و رد احتمال وجود تومور مغزی بسیار توصیه می شود.

تفاوت کیست مغزی با تومور مغزی چیست؟

تفاوت اصلی بین کیست مغزی و تومور مغزی در ماهیت و ترکیب آن هاست. کیست مغزی معمولاً کیسه ای بسته است که با مایع، هوا، یا مواد نیمه جامد پر شده است. اغلب کیست ها خوش خیم هستند، رشد آهسته ای دارند و در بسیاری از موارد علائمی ایجاد نمی کنند و نیازی به درمان ندارند. در مقابل، تومور مغزی توده ای از سلول های غیرطبیعی است که به طور غیرقابل کنترل رشد و تکثیر پیدا می کنند. تومورها می توانند خوش خیم یا بدخیم باشند و معمولاً ساختاری سفت و توپر دارند، هرچند برخی تومورها ممکن است دارای اجزای کیستیک نیز باشند. تشخیص دقیق بین کیست و تومور از طریق تصویربرداری های پیشرفته و در صورت لزوم، بیوپسی انجام می شود.

برای تومور مغزی چی خوبه؟

برای تومور مغزی، هیچ درمان خانگی، گیاهی یا رژیم غذایی خاصی به تنهایی نمی تواند جایگزین درمان های پزشکی شود. درمان تومور مغزی نیازمند مداخلات تخصصی پزشکی مانند جراحی، پرتودرمانی، شیمی درمانی، یا درمان های هدفمند است که توسط تیم درمانی متخصص (جراح مغز و اعصاب، متخصص رادیوانکولوژی، انکولوژیست) تعیین و اجرا می شود. اگرچه داشتن تغذیه سالم، ورزش منظم و سبک زندگی متعادل می تواند به تقویت سیستم ایمنی بدن و بهبود کیفیت زندگی در طول درمان کمک کند، اما هرگز نباید به عنوان درمان اصلی در نظر گرفته شود. هرگونه تصمیم درمانی باید تحت نظر پزشک متخصص و بر اساس تشخیص دقیق و برنامه درمانی فردی صورت گیرد.

آیا تومور مغزی درمان می شود؟

بله، در بسیاری از موارد، تومورهای مغزی قابل کنترل و درمان هستند. امکان درمان کامل یا کنترل طولانی مدت به عوامل متعددی از جمله نوع تومور، گرید آن، اندازه و محل تومور، و زمان تشخیص بستگی دارد. تومورهای خوش خیم اغلب با جراحی و برداشت کامل آن ها درمان می شوند و احتمال عود کمی دارند. در مورد تومورهای بدخیم، درمان پیچیده تر است و ممکن است ترکیبی از جراحی، پرتودرمانی و شیمی درمانی برای کنترل رشد تومور و بهبود طول عمر بیمار لازم باشد. تشخیص زودهنگام و دسترسی به درمان های مدرن، شانس موفقیت را به طور چشمگیری افزایش می دهد.