اولین قهوه خانه تهران چه زمانی تاسیس شد؟ / از قهوه خونه «قنبر» تا قهوه خونه جیب برها

به گزارش خبرگزاری هنر برتر در هنر برتر ۱۳۳۳ درست یک سال پس از کودتای ۲۸ مرداد و در دوران نخست وزیری سرلشگر فضل الله زاهدی علی شعبانی یکی از خبرنگاران خوش ذوق مجله ی «خواندنیها» گیوه هایش را ورکشید و در کوچه پس کوچه های تهران به راه افتاد تا آمار قهوه خانه ها را دربیاورد این که قهوه خانه ی معروف کجا هستند هر کدام چه کارکردی دارند و چه کسانی در آن ها رفت و آمد می کنند. نتیجه ی کار بسیار خواندنی از آب درآمد. او در این بررسی میدانی به قهوه خانه هایی عجیب و غریب برخورد… شعبانی البته در ابتدای گزارش خود نگاهی هم به نخستین قهوه خانه های دایرشده در پایتخت انداخت…  این که چرا اول بسم الله تاکید بر برهه ی دولت کودتا شد از جهت توجه به گوشه ای از تاریخ اجتماعی یک سال پس از سقوط دولت ملی بود و دیگر هیچ. در ادامه بخش هایی از این گزارش جذاب را به نقل از شماره ی پانزدهم مجله ی خواندنیها به تاریخ ۲۷ هنر برتر ۱۳۳۳ می خوانیم:

نخستین قهوه خانه تهران

تا آن جا که ریش سفیدهای شهر ما یادشان است اولین قهوه خانه ایی که در تهران تاسیس شد قهوه خانه ی امامزاده زید است. این قهوه خانه که مدتی است تعطیل شده یک بار مورد غضب «قبله گاهی» قرار گرفته و موقعی که ناصرالدین شاه به زیارت امامزاده زید رفته بود از تنوره ی این قهوه خانه بدش آمد و دستور داد آن را بردارند ولی بادمجان دور قابچین ها برای آن که فرمان ذات اقدس ملوکانه را بهتر اجرا کنند تمام بنای قهوه خانه را کن فیکون کردند!

قهوه خانه ی امامزاده زید تا چند سال پیش محل اجتماع مطرب ها بود و بیش تر بچه های خوشگل در این قهوه خانه جمع می شدند و از این بچه های خوشگل به جای زن استفاده می شد البته برای نمایشات!

قهوه خانه هایی که مردم توی آن بست می نشستند!

پس از قهوه خانه امامزاده زید قهوه خانه ی باغ نایب السلطه قدیمی ترین قوه خانه های تهران است که مالک اصلی آن کامران میرزا نایب السلطنه (پسر ارشد ناصرالدین شاه) بود. زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه این قهوه خانه آن قدر شلوغ می شد که روزی پنجاه من قند می شکستند و لااقل پنجاه تا شاگرد قهوه چی توی آن کار می کردند. خود نایب السلطنه هم روزهای جمعه که به شاه عبدالعظیم می رفت در مراجعت خستگی اش را توی این قهوه خانه رفع می کرد.

آن وقت ها که هنوز بست ها را برنچیده بودند این قهوه خانه هم بست بود و هرکس دزدی می کرد یا سر و کله ی یکی را می شکست و حتی کسی را می کشت اگر پایش را توی قهوه خانه ی نایب السلطنه می گذاشت فراش ها سگ کی بودند نگاه چپ به او بکنند!

این قهوه خانه چایی مفت می دهد

شاید در وضع حاضر معروف ترین قهوه خانه های شهر ما قهوه خانه ی «یوزباشی» باشد. خود یوزباسی چند ماه پیش عمرش را به شما داد. خدا رحتمش کند آدم بدی نبود.

سابق بر این هرکس پنج تا فراش زیردستش بود به او می گفتند «پنجه باشی» هرکس ده تا داشت «ده باشی» بود و هرکس صد تا «یوزباشی» و این یوزباشی خدابیامرز هم از آن هایی بود که صد تا فراش سبیل کلفت زیر فرمانش بودند.

یوزباشی از همان سال اولی که قهوه خانه را باز کرد سالی ده روز پنج روز مانده به عاشورا تا پنج روز بعد از عاشورا قهوه خانه را سیاه پوش می کرد و بساط روضه خوانی می انداخت و ضمنا بارعام می داد و به عموم واردین چایی مجانی و آب خنک فی سبیل الله می داد. و امسال محرم نیز فرزند او آن مراسم را تعطیل نکرد.

مظفرالدین شاه از دیزی های این قهوه خانه خورده است

روبه روی بازارچه مروی قهوه خانه ی بزرگی است که معروف به قهوه خانه ی «آینه» است. دیزی های این قهوه خانه در قدیم خیلی معروف بوده است و ریش سفیدهای ما تعریف می کنند که سه انگشت روغن روی دیزی ها می ایستاده. حاجی کریم که از معمارهای معروف تهران است می گفت:

– یادم میاد من اون وقت ها شاگرد بنا بودم داشتیم تالار شمس العماره رو بنایی می کردیم. ظهری به دستور اوستاکارم رفتم از قهوه خانه ی آینه پنج تا دیزی گرفتم و گذاشتم روی سرم. همین که داشتم از پله ها بالا می رفتم مظفرالدین شاه با یک عده درباری داشت می آمد پایین داد زد «پسر این چیه روی سرت؟» من وقتی که تاج و جقه ی شاه رو دیدم زبونم بند اومد و نتونستم جواب بدم اما یکی از درباری ها عرض کرد: «قربان دیزیه» شاه با تعجب پرسید: «دیزی چیه؟» یارو گفت: «ناهاره قربان» بعد مظفرالدین شاه یه لقمه نون زد تو یکی از دیزی ها و برد توی دهنش و گفت: «به به چقدر لذیذه» آن وقت روش و کرد به من گفت: «آهای پسر! این دیزی ها رو ببر اندرون. ناهار اندرون رو ببر برای خودتون.» خلاصه آن روز ما جای شما خالی یک ناهار مفصل با خورش های رنگارنگ خوردیم که در عمرمون به خواب هم نمی دیدیم!

شایع است که مظفرالدی شاه تا وقتی که زنده بود چند دفعه ی دیگر فرستاد از قهوه خانه ی آینه برای اندرون دیزی بردند.

قهوه خانه های زیرزمینی

البته مقصود از قهوه خانه های زیرزمینی مقصود این نیست که در زیرزمین قرار دارند بلکه ما آن ها را به این جهت زیرزمینی می نامیم که ظاهرا به طور پنهانی فعالیت می کنند و چون کشیدن تریاک در قهوه خانه ها جرم است ظاهرا دور از چشم پلیس بساط منقل و وافور را روبه راه می کنند. مخصوصا قهوه خانه هایی که مشتری های زبده ای دارند و علاوه بر اشکالات پلیسی خود مشتری های می خواهند از هر حیث دور از انظار مردم «بست» را بزنند وضع بسیار مسخره و اسرارآمیزی دارند! مثلا قهوه خانه ایست در اول باغ سپهسالار که در این قهوه خانه غالبا کارمندان دولت افسران ارتش و مست های آخرشب هستند. درِ این قهوه خانه همیشه بسته است و شما اگر می خواهید به آن جا بروید اول باید زنگ مخصوصی را که در بالای در کار گذاشته اند با علامت رمز به صدا دربیاورید آن وقت یک نفر از بالاخانه سرش را پایین می کند و می پرسد: «کیه؟» در این جا شما باید نام مستعار قهوه چی را بگویید و اگر در این تشریفات مردود نشدید در را به روی شما باز می کنند!

از این قبیل قهوه خانه های مخفی یکی هم در خیابان منوچهری است که ظاهرا یک قهوه خانه ایست که جز چای و قلیان مطلقا هیچ چیز دیگر در آن پیدا نخواهید کرد اما اگر شما مورد ظن جناب قهوه چی قرار نگیرید به باغچه ی کوچکی هدایت می شوید که در آن جا تا دل تان بخواهد چهارپایه و منقل و وافور است!

یک قهوه خانه ی مخفی هم در کوچه ی «خندان» است که در خصوصی آن در انتهای یک مغازه ی کوچک واکسی قرار دارد و این واکسی ضمن آن که کفش مردم را واکس می زند کشیکچی و مامور کنترل این قهوه خانه ی مخفی نیز می باشد!

در اول خیابان سوم اسفند [سرهنگ سخایی کنونی] نیز یک قهوه خانه ی مخفی وجود دارد که برای ورود به این قهوه خانه باید هفت خان رستم را طی کرد و از یک دالان تنگ و تاریک و یک نردبان چوبی دراز گذشت تا به باغچه ی کوچک و مصفای این قهوه خانه ی اسرارآمیز رسید!

نظیر این قبیل قهوه خانه ها زیاد است و ذکر جزئیات تمام آن ها مسلما از حوصله ی شما خارج است و البته تصدیق می کنید که کلانتری ها این محل های مخفی را نمی دانند و الا چطور ممکن است جلوی این جرم آشکار را نگیرند؟!

یکم مجلس «نقل» گوش کنیم

در بعضی قهوه خانه ها نقل می گویند و شاهنامه می خوانند. چطور است ما هم برای رفع خستگی یک مجلس نقل گوش کنیم و بعد به گردش قهوه خانه ها ادامه بدهیم.

نگاه کنید! قهوه خانه آن قدر شلوغ است که اگر سوزن بیندازید پایین نمی رود. نقال وسط جمعیت شلنگ برمی دارد و با صدای دورگه اش نقل را شروع می کند…

– اما راویان اخبار و طوطیان شکر کن شیرین گفتار و خوشه چینان خرمن سخن دانی و صرافان میدان معانی و چابک سواران عرصه ی دانش توسن خوش خرام سخن را بدین جولان درآورده اند که پسر زال زر صد گنبد دوار پهنای سینه کره بازو – میلی گردن همه با هم برابری می کنند! دست به مهره ی پشت تازیانه سیمین فام بر کفل مرکب آشنا ساخت – زد دهنه بر دهنه ی مرکب چهار دست و پای مرکب چون میخ طویله آهن به زمین فرو رفت دست به پیش کمر برد – دسته عمود گرفت و پایه از گنبد کبود گرفت – به گرداگرد سر چرخانید و گذاشت روی صد و هفده قپه سپر حریف…»

اگر چیزی نفهمیدید مهم نیست حالا «مرشد» برای شما شاهنامه می خواند…

ستون کرد چپ را و خم کرد راست/ خروش از خم چرخ چاچی بخاست

قضا گفت گیر و قدر گفت ده/ فلک گفت احسن ملک گفت زده

در این جا مرشد حاشیه می رود…

– می گن وقتی که فردوسی علیه الرحمه این شعر رو ساخت دشمن هاش پیش سلطان محمود رفتند و گفتند مگه قرار نبود فردوسی هیچ کلمه ی عربی توی شعرش نیاره پس چرا توی این شعر گفته «احسن». سلطان محمود هم از خداخواسته فورا حکیم رو احضار می کند و جریان را به او تذکر می ده اما می دونید حکیم چه جواب شیرینی به سلطان می ده؟ حکیم عرض می کند قربان بنده که خودم نگفتم فلک گفت «احسن ملک گفت زه…»

قهوه خانه قاچاقچی ها

معروف است که بیش تر قاچاقچی ها پاتوق شان قهوه خانه ی «سنگ تراش ها» توی بازار حلبی سازها بود و بیش از هر چیز تریاک قاچاق در این قهوه خانه معامله می شد ولی حالا چند روز است که این قهوه خانه تعطیل شده و شایع است که حاج علی اکبر گیلی گیلی که دیگر گوش شیطان کر احتیاجی به قهوه خاه ندارد می خواهد سرقفلی قهوه خانه را به نود هزار تومان بفروشد. رحمت به چیز کم!

قهوه خانه جیب برها

بعضی از قهوه خانه ها هم محل تجمع جیب برهاست و رئیس جیب برها همیشه توی قهوه خانه می نشیند و راه و چاه کار را به بچه ها یاد می دهد!

قهوه خانه دزدها

در خیابان سی متری چند قهوه خانه وجود دارد که به قهوه خانه دزدها معروف است و در این قبیل قهوه خانه ها غالبا اشخاصی به چشم می خورند که به اصطلاح خودشان «خونه بر» هستند!

قهوه خانه دست فروش ها

اگر شما طالب جنس ارزان هستید می توانید به قهوه خانه ی دست فروش ها در «سیداسماعیل» روی آب انبار معروف چهل ستون بروید و از دست فروش ها هرجور جنسی که لازم داشته باشید خریداری کنید و ضمنا با مشاهده ی تابلوهای رنگ و روغن و بزرگ این قهوه خانه بر اطلاعات تاریخی خود بیفزایید! این تابلوها نشان می دهد که چگونه مختار شمر لعین را توی دیگ جوشانید چگونه خولی را شقه کرد و چطور کلفت های زلیخا وقتی که جمال بی مثال یوسف را دیدند به جای سیب انگشت های خودشان را بریدند!

قهوه خانه دلال ها

قهوه خانه ی معروف «قنبر» که روبه روی بازار قرار دارد محل اجتماع و ازدحام دلال های بازاری است و این قهوه خانه مخصوصا غروب ها آن قدر شلوغ می شود که اگر شما یک روز غروب رفتید آن جا و یک جای خالی برای نشستن پیدا کردید مجازید سر بنده را بشکنید!

قهوه خانه ترک ها

چندین قهوه خانه است که مرکز اجتماع برادران ترک زبا ماست و این قهوه خانه ها طبیعتا بیش تر در خیابان سپه یا خیابان اسلامبول قرار دارند که معروف ترین شان قهوه خانه ی «ستار» روبه روی پست خانه است.

قهوه خانه آشپزها

اگر به سلامتی جشن و سروری داشته باشید و احتیاج به آشپز پیدا کنید محض اطلاع عرض می شود که قهوه خانه «سیدحسینی» واقع در اسلامبول پاساژ پروانه پاتوق بهترین آشپزهای تهران است.

قهوه خانه قماربازها

در بعضی قهوه خانه ها وسایل بازی از قبیل «دومنه» [دومینو] و «تخته نرد» و احیانا «ورق» دیده می شوند که ظاهرا برای سرگرمی مشتری ها گذاشته شده ولی اغلب برای قمار مورد استفاده قرار می گیرند مثلا تخته نرد را ساعتی دو تومان کرایه می دهند و البته از این جریان نیز کلانتری مطلقا روحش بی اطلاع است!

قهوه خانه لال ها

خوشمزه تر از همه قهوه خانه «پنجه باشی» (زیر شمس العماره) است که پاتوق لال ها است. هر روز عصر لال ها در این قهوه خانه جمع می شوند و با ایما و اشاره با هم درد دل می کنند و گاهی که سر دماغ باشند برای هم قصه می گویند. البته به زبان بی زبانی!

قهوه خانه های متحرک

بعضی قهوه ه خانه ها متحرک هستند یعنی کلیه ی مایملک قهوه چی عبارت است از یک سماور حلبی و دو تا قوری بندزده و چند تا استکان لب شکسته که آن ها را از این میدان به میدان دیگر حمل می کند و هرجا دید عمله واکره ها جمع هستند فوری بساط خود را په می نماید.

۲۵۹