از درگذشت هشت سوگوار در تهران تا بیهوشی سه هزار نفر در ایلام

فهیمه نظری: شامگاه شنبه 13 خرداد 1368 امام خمینی بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران پس از دوره ای تحمل عارضه ی قلبی دار فانی را وداع می گویند؛ اما خبر رحلت ایشان فردای آن روز به طور رسمی منتشر می شود. آیت الله هاشمی رفسنجانی در خاطرات همان روز خود عنوان کرده است: «… دکترها با عجله قلب را با ماساژ و شوک برقی و باتری و ریه را با تنفس مصنوعی به کار انداختند. تا ساعت ده و بیست دقیقه ی شب ایشان را به این صورت نگاه داشتند ولی دیگر مغز کار نمی کرد. فقط یک بار اطلاع دادندکه تنفس طبیعی شده ولی زود این وضع تمام شد… قرار شد اعلان فوت را به پس فردا موکول کنیم؛ یعنی پس از انتخاب رهبر و برگشت نمایندگان خبرگان به شهرها.» اما به نظر می رسد این تصمیم در آخرین لحظه تغییر می کند و تاخیر اعلام رحلت رهبر انقلاب تنها چند ساعت به طول می انجامد.

یک شنبه 14 خرداد 68؛ انتخاب رهبری

صبح روز یک شنبه 14 خرداد 68 بلافاصله پس از انتشار خبر رحلت امام ستاد برگزاری مراسم تشییع و تدفین ایشان اطلاعیه ای صادر و طی آن از مردم می خواهد که در آن روز به سمت بهشت زهرا و مصلی نروند چراکه مراسم تشییع و خاکسپاری آن روز انجام نمی شود و مراتب را متعاقبا اعلام خواهد کرد. مشروح این اطلاعیه که همان روز در کیهان منتشر می شود به این شرح است:

بسمه تعالی

انا لله و انا الیه راجعون

ضمن تسلیت فاجعه ی عظما و جان گداز رحلت بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی قدس سره به ملت بزرگ و فداکار و مستضفعان جهان بدین وسیله به اطلاع می رساند که پیکر معظم له شب گذشته [شامگاه 13 خراد 68] پس از مراسم غسل و کفن به سردخانه منتقل شد. ضمن تقدی از احساسات پاک و عاشقانه ی شما ملت وفادار درخواست می شود به سمت جماران و مراکز دیگر حرکت نکنید. زمان دقیق انتقال پیکر حضرت امام از سردخانه و سایر برنامه ها متعاقبا از طریق ستاد به اطلاع همگان خواهد رسید. (کیهان، یک شنبه 14 خرداد 68) سران سه قوه نیز تا آخر هفته را عزای عمومی اعلام کردند. و صبح همین روز جلسه ی فوق العاده ی مجلس خبرگان برای انتخاب رهبری برگزار شد.

در صبح همین روز (یک شنبه 14 خرداد 68) به سرعت جلسه ی فوق العاده ی مجلس خبرگان نیز برای انتخاب رهبری تشکیل می شود و اعضای حاضر با اکثریت چارپنجم به رهبری آیت الله خامنه ای رای می دهند. هیات رییسه ی مجلس خبرگان در پایان این نشست فوق العاده، اطلاعیه ای صادر و رهبری آیت الله خامنه ای را به عموم مردم اعلام می دارد. متن این اعلامیه که فردای آن روز در فوق العاده ی روزنامه ی کیهان منتشر می شود به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

مجلس خبرگان ضمن عرض تسلیت رحلت جان گداز حضرت امام امت رهبر و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران با درک عمیق از مسیولیت تاریخی خود با توجه به موقیعت رفیع و حساس مقام رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران و با اهتمام بلیغ که حضرت امام امت و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران رضوان الله تعالی علی در پیام ها و بیانات مکرر و به خصوص در دستورات و ارشادات شان در خصوص رهبری ابراز داشته اند و با توجه به اصول مربوط به قانون اساسی و با آگاهی کامل از توطیه های خناسان و دشمنان اسلام در داخل و خارج نسبت به آینده ی نظام مقدس اسلامی و برای آمادگی لازم در برابر هرگونه حادثه با در نظر گرفتن شرایط داخلی و خارجی و با الهام از مضامین والای الهی وصیت نامه ی بسیار مهم الهی -–سیاسی حضرت امام امت در جلسه ی فوق العاده ی مورخ 14ر3ر68 با اکثریت بیش از چهارپنجم اعضای حاضر 60 رای موافق از 74 عضو حاضر در جلسه حضرت آیت الله سید علی خامنه ای را به رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران برگزید. هیات رییسه ی خبرگان

در همین دوشنبه 14 خرداد است که ستاد برگزاری مراسم تشییع و تدفین پیکر حضرت امام طی اطلاعیه ی دیگری به مردم اطلاع می دهد که پیکر حضرت امام فردای آن روز یعنی سه شنبه 15 خرداد از مصلی بزرگ تهران تشییع و سپس در بهشت زهرا به خاک سپرده خواهد شد.

سه شنبه 15 خرداد 1368؛ ازدحام جمیت در مصلی و درگذشت 8 تن

روز سه شنبه 15 خرداد 68 یکی از تاریخی ترین روزهای مصلی بزرگ تهران است، روزی که دیگر شاید هرگز برای این مکان تکرار نشود. هرجا که چشم کار می کند سیاهی جمعیت موج می زند. پیکر امام را در محوطه ای شیشه ای بر سکویی بلند قرار داده اند تا سیل سوگواران بتوانند با آن وداع کنند. یکی از خبرنگاران کیهان که از شب گذشته در مصلی حضور یافته در این باره می نویسند: سیاهی شب هنوز در آسمان بود که سیل امت میلیونی تهران برای وداع و تجدید میثاق با رهبر عظیم الشان خود از درهای شمال – جنوب – شرق و… مصلی آغاز شد و جمعیت انبوه در حالی که لباس سیاه به تن داشتند و شعار «عزا عزاست امروز روز عزاست امروز فاطمه زهرا صاحب عزاست امروز» وارد محوطه ی مصلی شدند و رفته رفته بر تعداد آنان افزوده شد. به طوری که در ساعت شش بامداد جمعیت عاشق امام از هر سو مصلی را در میان گرفتند… از هر در مصلی کاری انجام می شد اما در قسمت شمالی مصلی کمی پایین تر از در جنب و جوش از همه بیش تر بود. گفتند قرار است در این محل پیکر امام برای زیارت عموم قرار داده شود. فرزندان امام سخت مشغول کار بودند و این فعالیت تقریبا از بعدازظهر دیروز [یک شنبه 14 خرداد 68] شروع تا ساعت 3 بامداد ادامه داشت. ساعت حوالی پنج و سی دقیقه صبح بود که اتومبیل آبی رنگ (طرح آمبولانس) وارد محوطه شد که حامل پیکر امام بود. وقتی پیکر مطهر امام از اتومبیل خارج شد صدای شیون جمعیت به فلک رسید… همه از کوچک و بزرگ، زن و مرد گریه می کردند… آن وقت که جسم امام در جایگاه مخصوص قرار گرفت، شیون به اوج خود رسید و مصلی لرزید. (فوق العاده ی کیهان، 15 خرداد 68)

خبرنگار دیگر کیهان نیز که خود در بین جمعیت حضور دارد می نویسد: امروز [15 خرداد 1368] به واقع ایران عزادار بود و به سوگ خمینی رهبر عظیم الشان خود نشست. ساعت هشت و سی دقیقه ی بامداد امروز [15 خرداد 68] جمعیت در خیابان های اطراف مصلی موج می زد و تردد در این خیابان ها به سختی انجام می شد… اهالی شهرستان های مختلف کشور نیز که به نحوی توانسته بودند خود را به تهران برسانند، امروز به مصلی تهران آمده و در وداع با رهبر کبیر خود شرکت کردند. ازدحام جمعیت و حضور مردم در مصلی تهران امروز به حدی بود که چند نفر بر اثر فشار بیش از حد جمعیت بیهوش شدند و توسط ماموران امداد از داخل جمعیت بیرون کشیده شدند… (همان)

مسیولان مصلی ساعت 9 و 35 دقیقه به مردم سوگوار توصیه می کنند تا پس از بدرود با پیکر رهبر انقلاب محوطه را ترک کنند و سایر دسته های عزادار نیز ورود به محوطه را به بعدازظهر امروز [15 خرداد 68] موکول کنند. مردم با حرکت دست های خود به سوی پیکر امام خمینی فریاد می زنند: «خمینی عزیز راهت ادامه دارد» ازدحام مردم در ساعت 9 و 50 دقیقه باعث قطع بلندگوهای محوطه ی مصلی تهران می شود.

ساعت ده صبح یکی دیگر از خبرنگاران حاضر در صحنه گزارش می دهد: ازدحام جمعیت در مصلی امکان عبور و مرور اتومبیل وجود ندارد و در این رابطه راهنمایی و رانندگی مرتب از طریق رادیو، مردم را دعوت می کند تا با اتومبیل در محدوده ی مصلی تهران حرکت نکنند و چنان چه قصد حضور در مصلی تهران را دارند، اتومیل خود را در خیابان های خلوت پارک کنند و پیاده به طرف جماران حرکت نمایند. جمعیت عزادار سینه زنان در حالی که شعارهای «نهضت ما حسینی است، رهبر ما خمینی است.» «خمینی عزیزم قسم به روح پاکت، راهت ادامه دارد.» «رفته است از دار فنا واویلا/ رهبر ما روح خدا واویلا» سر داده بودند از یک در مصلی وارد و به واسطه ی ازدحام بیش از حد ضمن زیارت پیکر امام و وداع با رهبرشان بدون توقف از در دیگر خارج می شدند… فشار جمعیت و حضور آنان در ساعت ده صبح امروز [15 خرداد 68] به حدی رسید که اجراکنندگان مراسم مرتب از طریق بلندگوها مردم را به ترک مصلی دعوت می کردند و این در حالی بود که مرتب به سیل جمعیت افزوده می شد. (همان)

دیگری از درگذشت 8 تن از شرکت کنندگان در مراسم تشییع پیکر امام در اثر ازدحام جمیعت خبر می دهد: به واسطه ی انبوه جمعیت میلیونی مسلمان عده ای بر اثر فشار جمعیت بیهوش شدند که تا ساعت 10 صبح امروز متاسفانه علی رغم تلاش ماموران انتظامی هشت تن جان خود را از دست دادند. همچنین گروه کثیری نیز به علت کوبیدن بر سر و صورت خود بیهوش شدند که به مراکز درمانی انتقال یافتند. (همان)

همزمان با تهران در شهرهای دیگر نیز مردم دسته های عزاداری تشکیل داده و به خیابان ها آمده اند. خبرگزاری جمهوری اسلامی در همین روز از ایلام گزارش می دهد که 3 هزاران نفر از سوگواران امام بیهوش شده اند:

بیش از 3 هزار تن از مردم استان ایلام در پی شنیدن خبر رحلت جان گداز امام خمینی از شدت تاثر به حال اغما افتادند. این گزارش حاکی است از بامداد دیروز [یک شنبه 14 خرداد 68] به محض انتشار خبر رحلت جان گداز امام امت اقشار مردم و عشایر ایلام در مساجد و تکایا به سوگواری پرداختند. تراکم بیش از حد جمعیت عزادار در مراسم سوگواری به حدی بود که بیش از سه هزار تن به دلیل ناراحتی و اندوه فراوان نسبت به از دست دادن رهبر محبوب و آزاده ی جهان اسلام به حالت اغما و بیهوشی درآمدند. این گروه توسط اکیپ های امدادی به بیمارستان های سطح استان انتقال یافتند و بستری شدند. (همان)

خبرنگاری که شب را نیز در مصلی به سر برده فردای آن روز آن صحنه را این طور در کیهان (مورخ 16 خرداد 68) توصیف می کند:

ایران دیشب [شامگاه دوشنبه 15 خرداد] در «لیله الوداع» با پیر جماران در مصلای تهران خون گریست… دسته های عزاداری ناله کنان، فریادکشان، ضجه زنان و بر سر و سینه کوبان پیکر امام را طواف می کنند…. عزاداری ادامه دارد. در شمال جایگاه استقرار پیکر پاک حضرت امام دسته های عزاداری غوغا می کنند. آن چنان بر سر می کوبند و حسین حسین می کنند که انگار صدای کوبیدن پتک بر سندان به گوش می رسد. این سر کوبیدن ها ساعت ها ادامه دارد و هیچ کس خستگی نمی شناسد تا زمانی که بی حال می شود و مردم او را بر دوش به آمبولانس ها انتقال می دهند. ده ها و ده ها آمبولانس اورژانس تهران، هلال احمر، مراکز درمانی، سپاه، جهاد کار انتقال افردای را که از شدت غم و عصه و فشار جمعیت و شدت سوگواری و عزاداری بیهوش می شوند انجام می دهند. طی دیشب [شامگاه دوشنبه 15 خرداد] صدها نفر با این آمبولانس ها از مصلای تهران خارج شدند. دسته های عزاداری همچنان از تهران و شهرستان ها وارد مصلی می شوند و به خیل صدها هزار عزادار و سوگوار می پیوندند. هزاران شمع در کنار جایگاه استقرار پیکر پاک امام نورافشانی می کند… چه دست های بی شماری، قطعه های پارچه، ساعت، تسبیح یا هر چیز دیگر را برای تبرک به دست پاسداران می سپارد تا به اتاقکی شیشه ای که پیکر امام در آن قرار دارد بشکند و برگردانند. سیل میلیونی عزاداران لحظه به لحظه شدت می یابد.

از مصلی تا بهشت زهرا

سه شبنه 16 خرداد: مردم تهران به همراه شهرستانی هایی که ظرف دو روز گذشته برای وداع با رهبر خود به تهران آمده اند از ساعات اولیه ی بامداد و خیلی ها نیز از شب گذشته به سوی مصلای تهران روانه شده و در آن جا شب را به صبح رسانده اند تا بر پیکر بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران نماز بخوانند. سیل جمعیت هر لحظه بیش تر می شود به طوری که در ساعت هفت و سی دقیقه ، هنگام شروع نماز بر پیکر امام، علاوه بر مصلای تهران که دیگر جای خالی ندرد، خیابان های اطراف آن تا کیلومترها مملو از جمعیت می شود و مردم همچنان از چهارسوی شهر به طرف مصلی در حرکت اند.

ساعت هفت و سی دقیقه مراسم اقامه ی نماز به امامت آیت الله العظمی گلپایگانی و با حضور شخصیت های مذهبی سیاسی کشور برگزار می شود. بلافاصله پس از اتمام نماز جمعیت از همه طرف به سوی جایگاه هجوم می آورند به طوری که دیگر هیچ کس قادر به کنترل شان نیست. در این موقع ماموران انتظامی میهمانان خارجی را از جایگاه مخصوص به بیرون هدایت می کنند تا آسیبی به آن ها وارد نشود. پیکر امام روی دوش سوگواران قرار می گیرد… هجوم جمعیت آن قدر زیاد است که مسیولان مجبور می شوند پیکر حضرت امام را به سرعت به ماشین سردخانه داری منتقل کنند، در صورتی که برنامه این بوده که پیکر ایشان توسط ماشین سردخانه داری که دورتادور آن شیشه قرار گرفته و به گل آراسته شده بوده تشییع شود ولی سیل جمیعت اجازه نمی دهد. ازدحام به حدی است که چندین بار از بلندگو اعلام می شود: «خواهش می کنیم هجوم نیاورید زیرا جان آیت الله العظمی گلپایگانی در خطر است و ایشان ناراحت هستند.» (کیهان، 16 خرداد 68)

بالاخره اتومبیل از میان سیل جمعیت حاضر در مصلی به سختی بیرون می آید و در ساعت هشت صبح از مسیر خیابان های شهید بهشتی و ولی عصر به سوی میدان ولی عصر حرکت می کند و در حالی که از سوی ماموران انتظامی و تعدادی موتورسیکلت سوار اسکورت می شود در ساعت هشت و پنج دقیقه به سوی میدان هفت تیر حرکت داده می شود. در مسیر سیل جمعیت با حضور در خیابان ها و استقرار بر بام ساختمان ها با رهبر خود وداع می کنند. ازدحام جمعیت در خیابان ها به حدی است که عبور اتومبیل حامل پیکر امام از مسیر قبلی یعنی بزرگراه مدرس و خیابان های موازی آن ممکن نمی شود. مردم سوگوار با سر و شانه ی گل آلود در مسیر تشییع ایستاده اند و به سوی اتومبیل حامل پیکر امام گل پرتاب می کنند و گوسفند قربانی… فشردگی جمعیت در طول مسیر و تمامی خیابان های منشعب از این خیابان ها غیر قابل کنترل است.

کاروان حامل پیکر حضرت امام ساعت 9 و بیست و دو دقیقه به مدخل ورودی جاده ی بهشت زهرا می رسد و همان جا به خاطر فشار جمعیت متوقف می شود. ازدحام مانع برگزاری مراسم است تا جایی که در ساعت ده صبح ستاد برگزاری مراسم عزادری حضرت امام اعلام می کند: «به علت ازدحام بیش از حد مردم امکان تدفین پیکر مطهر رهبر کبیر انقلاب اسلامی نبود و مراسم تدفین امروز (سه شنبه شانزدهم خردادماه) انجام نخواهد شد… مراتب در اطلاعیه های بعدی به اطلاع امت حزب الله خواهد رسید.»

ظاهرا این ترفندی است برای کمتر شدن حجم جمعیت، چراکه نهایتا مراسم خاک سپاری در عصر همین روز انجام می شود.

خبرگزاری جمهوری اسلامی از این لحظات گزارش قابل تاملی دارد که نشان می دهد پیکر امام برای مدتی روی دوش مردم در بهشت زهرا تشییع شده است: «مردم با هجوم خود به تابوت حضرت امام سبب پاره شدن قسمتی از کفن ایشان شدند و در نتیجه صورت امام خمینی برای لحظه ای بیرون افتاد که فورا پوشانده شد. ساعت 10 و پنجاه دققه جسم مطهر امام وارد جایگاه شخصیت ها شد و از دسترس مردم دور گردید. درست 3 دقیقه بعد از انتقال پیکر مطهر امام به محل شخصیت ها، مجددا ماموران انتظامی جهت متفرق کردن عزاداران اقدام به شلیک تیر هوایی و پاشیدن آب به روی آنان نمودند که این اقدام نیز افاقه نکرد. این گزارش حاکی است: ساعت یازده و سه دققه خبرنگاران و عکاسان رسانه های گروهی موفق شدند تا از محل دفن حضرت امام عکس بگیرند. در این جا مردم حاضر در صحن آرامگاه حضرت امام مشت مشت خاک این محل را به عنوان تبرک برداشته و با خود بردند.» (کیهان، 16 خراد 68)

خاک سپاری تاریخی

شاید یکی از آشناترین صحنه های آن روزها نزدیک شدن چندباره ی هلیکوپتر حامل پیکر امام به محل خاکسپاری، هجوم جمعیت سوگوار به سمت آن و بلند شدنش باشد. خبرنگار کیهان که در چند متری مقبره حضور داشته و از جایی بلند نظاره گر ماجراهای آن روز تاریخی بوده، جزییات آن صحنه ی تاریخی را این طور توصیف کرده است:

در فاصله ی چهارپنج متری مقبره ی امام و از ارتفاعی حدود یک و نیم متر ما شاهد تمام جزییات به خاک سپاری پیکر مطهر رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران و پرچمدار حماسه ی بهمن 57 بودیم. در ضلع غربی بهشت زهرا… یک فضای مربع شکلی با اضلاعی به طول تقریبی 150 متر که با چندین دستگاه کانتینر محصور شده حریم مقبره ی امام امت را تشکل می دهد. در ازدحام بی سابقه ی جمعیت حاضر در بهشت زهرا و مناطق اطراف وقتی ما با زحمت زیاد تقریبا از دست ماموران انتظامی که هیچ توجهی به کارت ویژه ی خبرنگاری مراسم ندارند فرار می کنیم تا به داخل محوطه ی آرامگام حضرت امام وارد شویم ساعت از دو و نیم بعدازظهر گذشته است. پیش از ظهر یک بار پیکر مطهر حضرت امام به وسیله ی هلیکوپتر به این منطقه منتقل شده اما ازدحام بی حد مردم و هجوم به طرف تابوت حامل پیکر مطهر امام مانع از اجرای مراسم دفن گردیده است. اکنون فضای مربع شکل آرامگاه با تلاش ماموران انتظامی که اکثریت آن ها نیروهای کمیته و سپاه هستند تا حدود زیادی خلوت تر از صبح به نظر می رسد. در پایین کانتینرها نیمکت هایی دیده می شوند که عده ی زیادی از مسیولان و شخصیت های مملکتی به همراه عده ای از خانواده ی شهدا روی آن ها نشسته اند. مقبره ای که قرار است پیکر پاک امام امت در آن دفن شود از ساعت ها پیش آماده شده است. در داخل مقبره پیرمردی روی خاک ها نشسته و آثار تاثر در چهره اش پیداست. نامش را که از برادران کمیته می پرسیم می گویند حاج عباس اربابی است که مرحوم آیت الله طالقانی را هم او دفن کرده است. آفتاب چنان بر محوطه ی حرم امام می تابد که در شرایط عادی به سختی می توان گرمای آن را تحمل کرد اما الان در این وانفسا تنها چیزی که آدم به یادش نمی افتد آفتاب است و گرمای آن.

یک نوع انتظار عجیب و ناراحت کننده همه را فرا گرفته فعالیت بی امان فیلم برداران، عکاسان و خبرنگاران برای آماده شدن جهت ثبت لحظه به لحظه ی مراسم دفن، تمام این محوطه ی مربع شکل را پر کرده است. هلیکوپتر یک بار دیگر در ساعت 14 و 50 چرخی بر فراز صحن مدفن حضرت امام می زند. وسط محوطه تا حدی برای اجرای مراسم دفن خلوت شده اما در بیرون از آن غوغایی برپاست. مردم به شدت فشار می آورند که به هر قیمتی شده خود را وارد این محوطه کنند. نیروهای انتظامی با تلاش بی امان به سختی می توانند از ورود آن جا جلوگیری کنند. یک هلیکوپتر راس ساعت 14 و 52 در محوطه به زمین می نشیند. چند تن از شخصیت ها به هلیکوپتر نزدیک می شوند و بلافاصله بعد از دو دقیقه هلیکوپتر مجددا به پرواز درمی آید، دو هلیکوپتر دیگر در بالای فضای صحن می چرخند، افراد حاضر در محوطه در هیجان بی امانی به سر می برند. لحظه ی تاریخی نزدیک می شود ماموران کمیته و سپاه تلاش می کنند که وسط صحن مدفن را برای اجرای مراسم آماده کنند. گرد و خاک ناشی از فرود هلیکوپتر سر و روی همه ی حاضران در صحن را پوشانده. ساعت 14 و 55 است. هلیکوپترها هنوز بالای فضا در حال دور زدن هستند.

… هلیکوپترها مدام بالای فضای صحن دور می زنند. عقربه های ساعت دقیقا 3 بعدازظهر روز سه شنبه شانزدهم خردادماه را نشان می دهند. بالای کانتینرهایی که دور فضا را گرفته و فضای مدفن را از بقیه ی قسمت ها جدا می کند مملو از جمعیتی است که حالا شروع به سینه زدن می کنند و با آهنگی محزون می خوانند: «مهمان برایت آمده فاطمه/ پیر جماران آمده فاطمه»

در گوشه و کنار تعدادی از معلولان انقلاب و جنگ دیده می شوند که با چرخ های خود در صحن حضور دارند. حضور این عده واقعا معلوم نیست چگونه با این ازدحام عجیب ممکن شده است. آفتاب انگار هر لحظه شدیدتر می تابد. هلیکوپتر حامل فیلم برداران، عکاسان و خبرنگاران خارجی مرتبا از بالای جایگاه عبور می کند. از بیرون صدای آژیر ممتد آمبولانس ها شنیده می شود. خاک و آهک لازم برای پوشاندن روی لحد با گلاب قمصر مخلوط می شود و آماده می گردد. هلیکوپتری از بالا به روی جمیعت آب می پاشد. ساعت 3 و 29 دقیقه ی بعدازظهر هنوز هلیکوپتر حامل بدن پاک امام ننشسته و نیروهای کمیته به شدت مشغول متفرق کردن افراد از داخل محوطه ی صحن و هدایت آن ها به بالای کانتینرها هستند. حتی ما گزارش گران هم از دسترس آن ها دور نمی مانیم و بارها این طرف و آن طرف مان می کنند. گروه سرود ژاندارمری در جایگاه استقرار یافته است.

حالا نیم ساعتی است که دیگر از هلیکوپترها خبری نیست. تعدادی امدادگر با بالاپوش سفید که آرم هلال احمر روی آن است در گوشه و کنار دیده می شوند. تشنگی بدجوری در فضای صحن فشار می آورد. محصور بودن این منطقه از چهار طرف اجازه ی ورود آب را نمی دهد. چند آب پاش از بیرون از چهار دیواری حرم به داخل آب می پاشند.

ساعت 3 و 40 دقیقه ی بعدازظهر بار دیگر یک هلیکوپتر در محوطه می نشیند و بلافاصله برمی خیزد هیجان وصف ناپذیری دوباره بر دل ها حکم فرما می شود اما با برخاستن مجدد هلیکوپتر باز همان حالت انتظار بار دیگر به حاظران دست می دهد. سه دقیقه بعد مجددا هلیکوپتری در نزدیکی مقبره می نشیند و باز بلافاصله بلند می شود.

ساعت 3 و 44 دقیقه ی بعدازظهر یک بار دیگر هلیکوپتری می نشیند. دور مقبره زنجریری از نیروهای کمیته و پاسداران بیت حضرت امام که از آن پیاده می شوند کشیده می شود. چند هلیکوپتر دیگر بر فراز محوطه می چرخند. بعد از سه دقیقه هلیکوپتر مجددا برمی خیزد. ما در فاصله ی شش هفت قدمی مقبره در ارتفاع حدود 1 و نیم متری نشسته ایم و درون زنجیری که نیروها بر دور مقبره کشیده اند قرار داریم. زنجیر پس از چند دقیقه گشوده می شود. ساعت 4 و 10 دقیقه بعدازظهر است. یک ربعی هست که خبری نیست. هلیکوپترها گاهگاهی بالای محوطه به پرواز درمی آیند. تشنگی در میان افراد حاضر در صحن مدفن به اوج رسیده و هر از گاهی که شیشه ای آب به داخل می آید با هجوم تشنگان مواجه می شود.

ساعت 4 و 14 دقیقه یک بار دیگر هلیکوپتری می نشیند و باز به سرعت زنجیر بسته می شود. هر بار که هلیکوپتری فرود می آید طوفانی از گرد و خاک بلند می شود و تا چند دقیقه هیچ چیز قابل رویت نیست. حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی در هلیکوپتری است که همین الان فروده آمده. هلیکوپتر نزدیک مقبره است یک راه که از زنجیری از پاسداران تشکیل شده از مقبره به سوی آن باز می شود.

ساعت 4 و 25 هلیکوپتر همچنان روشن است. ساعت 4 و 27 گروه سرود ژاندارمری کاملا در کنار مقبره قرار می گیرد. ساعت 4 و 30 یک هلیکوپتر دیگری می نشیند و حجت الاسلام سید احمد خمینی فرزند امام از آن پیاده می شود و هلیکوپتر بلافاصله برمی خیزد. حجت الاسلام سید احمد خمینی با حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و آیت الله موسوی اردبیلی برای یک لحظه بالای مقبره می آیند و بعد به عقب برمی گردند. ساعت 4 و 32 یک هلیکوپتر دیگر می نشیند. داخل آن حجت الاسلام ناطق نوری در کنار تابوت امام دیده می شود همین که تابوت پیاده می شود صدای حسین حسین حاضران با نوای سرود جمهوی اسلامی که به وسیله ی گروه سرود ژاندارمری نواخته می شود به هم می آمیزد. تابوتی که بدن امام امت در آن قرار گرفته به شکل صندوقی فلزی است. غوغایی در می گیرد. تابوت حامل پیکر مقدس امام به بالای مقبره می آید و مارش غم انگیزی بلافاصله بعد از سرود جمهوری اسلامی زده می شود.

همه می گریند. همه فغان می کنند. اشک ها یک لحظه هم بند نمی آید. قلب همه ی تاریخ انقلاب از پانزدهم خرداد سال 42 تا بهمن 57 و از آن موقع تاکنون به خاک سپرده می شود. احساسات حاضران واقعا وصف ناشدنی است. هیچ کس حال خود را نمی فهمد. آن هایی که جلوترند سعی می کنند دستمالی، پارچه ای چیزی را به بدن امام بزنند و آن را برای آخرین بار تبریک کنند. فیلم برداران تلویزیون هر کدام بر دوش یک نفر مشغول فیلم برداری هستند. تابوت امام را مردم بعد از خالی شدن می قاپند و عده ای خو را بر روی آن می اندازند. لحظه ی وداع همیشگی با امام است. دل ها از او کنده نمی شود. عده ای هنوز تابوت را در دست دارند و شیون می کنند…

عزاداری، شیون و سینه زنی تا ساعت ها بعد همچنان ادامه دارد…

بدن امام در آرامگاه همیشگی در بهشت زهرا آرام می گیرد. شلیک گلوله های توپ آغاز می شود. گروه سرود، مارش غم انگیز، سرود «ای مجاهد شهید مطهر» را می نوازد و جمیعت با آهنگ آن می گرید و بر سر و روی می کوبد. روی بدن مطهر امام را که با خاک می پوشانند هلیکوپترها هر سه با هم بلند می شوند و شخصیت ها را با خود می برند. تازه در این هنگام است که جمعیت بیرون راه باز می کنند وارد حرم می شوند. گلوله های توپ همچنان شلیک می شوند.

25957