آزمون دشوار وزارت خارجه در مواجهه با مسئله چندوجهی افغانستان

به گزارش خبرگزاری هنر برتر سه سال پیش در مهرماه ۱۴۰۰ رییس جمهور شهید آیت الله رییسی با ارزیابی عملکرد دستگاه دیپلماسی کشور و با توجه به پیچیدگی بحران چندلایه افغانستان در پی تحولات و بی ثباتی های سیاسی ده ها سال جنگ اشغال آوارگی های انبوه و توسعه تروریسم رقابت های ژئوپلیتیک و اولویت های استراتژیک منطقه و جهان تصمیم به تاسیس نهاد نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در امور افغانستان گرفت.

این تصمیم اگر از یک سو نشان دهنده اهمیت استثنایی و منحصر به فرد افغانستان و مسایل پیچیده آن برای جمهوری اسلامی ایران بود از جانب دیگر ناشی از نیاز شدید به تجمیع و توحید کانون های تصمیم سازی و سیاست گذاری دستگاه های گوناگون ایران در قبال افغانستان بود تا از آشفتگی هرج ومرج فقدان هماهنگی و کاهش بازدهی در این زمینه کاسته شود و یک مرجع معتبر و مقتدر تصمیم گیری ذیل عنوان نمایندگی ویژه ریاست جمهوری ایجاد شود که هم با تمام دستگاه های سیاسی اجرایی و امنیتی در حوزه افغانستان در ارتباط پویا و پایدار باشد و هم از جانب دیگر به نیابت از عالی ترین مقام مدیریتی سیاست گذاری و اجرایی یعنی نهاد ریاست جمهوری مواضع قوی یگانه و هماهنگ ایران در قبال تحولات افغانستان را اعلام و اعمال کند.

از جانب دیگر افغانستان تنها همسایه ایران است که بیش ترین ارتباط و درهم تنیدگی را با تمام دستگاه های متولی در جمهوری اسلامی ایران دارد: از طولانی ترین مرز ها تا بیشترین مهاجرت ها از بی ثباتی چندده ساله و پیامد های اجتناب ناپذیر آن تا قاچاق انسان و مواد مخدر از مساله بحث برانگیز حقابه تا نقض سیستماتیک قواعد حاکم بر رژیم حقوقی رودخانه های مرزی از داد و ستد های گسترده اقتصادی تا اشتراکات بی همتای تاریخی تمدنی فرهنگی عقیدتی و…

بنابراین افغانستان با همه ۱۴ همسایه دیگر ایران فرق دارد و درست به همین دلیل بود که شهید رییسی با فراست سیاسی ویژه خودش تصمیم گرفت در کنار سفارت یک نهاد دیگر به نام نمایندگی ویژه ریاست جمهوری را نیز برای همسایه شرقی فعال کند تا پاسخگوی طیفی گسترده از ارتباطات درهم تنیدگی ها پیچیدگی ها نیازها دغدغه ها تهدید ها و چالش ها فرصت ها و فوریت ها باشد.

نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در امور افغانستان نیز در طول سه سال گذشته با بازتعریف سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان تحول یافته هدایت سیاست خارجی ایران در قبال حاکمان جدید افغانستان به مسیری معقول و منطقی و جلوگیری از تشدید تنش ها گسترش بحران ها و تعمیق تقابل ها – برخلاف خوابی که دشمنان ایران دیده بودند – جایگاه ایران را به مثابه یک قدرت منطقه ای یک بازیگر مبتکر و یک طرف مسئول در قبال بحران افغانستان در سطح منطقه و جهان تثبیت و تحکیم بخشید و در شعاع طرح ها رایزنی ها و مشارکت مسئولانه ایران در پلتفرم های منطقه ای و بین المللی جمهوری اسلامی ایران یکی از مؤثرترین بازیگران برای کشور های همسایه و منطقه در حوزه افغانستان و قابل اعتمادترین همسایه افغانستان برای حاکمان جدید آن کشور شناخته شد.

مسئولیت های دشوار وزارت خارجه در نبود نمایندگی ویژه

مسایل چندوجهی و چالش های پیچیده افغانستان برای ایران نه تنها کم نشده؛ بلکه افزایش یافته و تشدید شده است. به همین جهت ضرورت وجود نمایندگی ویژه ریاست جمهوری به دلایلی که در بالا اشاره شد نیز به همان اهمیت اولیه وجود داشت و حذف آن هیچ کمکی به حل یا حتی کاهش چالش های ایران با همسایه شرقی نخواهد کرد و چه بسا با وارد آوردن فشار مضاعف بر وزارت امور خارجه و دستگاه های زیرمجموعه آن از جمله نمایندگی های سیاسی و کنسولی ایران در افغانستان این نگرانی وجود دارد که این امر بار دیگر به پراکندگی آشفتگی ناهماهنگی و فقدان ظرفیت های کافی برای مواجهه معقول و مؤثر با تمام وجوه و ابعاد مسایل افغانستان دامن زده و هزینه های ناشی از این امر از حساب منافع کلان جمهوری اسلامی تضعیف نقش ایران در رقابت های ژئوپلیتیکی و معادلات منطقه ای و بین المللی پیرامون افغانستان منجر شود.

بخشی از مسئولیت های دشواری که وزارت امور خارجه با انتقال مأموریت نمایندگی ویژه ریاست جمهوری بر دوش خواهد داشت به شرح زیر است:

مسئله آب: تامین حقابه ایران برپایه رژیم حقوقی تعریف شده در معاهده ۱۳۵۱ مطالبه دیرینه ایران از حاکمان دیروز و امروز افغانستان بوده و نمایندگی ویژه ریاست جمهوری نیز تحقق این مهم را در صدر برنامه های خود قرار داده بود. اکنون که این مسئولیت به وزارت خارجه منتقل شده با توجه به تحرکات و اقدامات بحث برانگیز تازه طالبان سدسازی های بی رویه و عزم جزم حاکمان کابل برای مهار آب های سرزمینی افغانستان با مشارکت معنی دار برخی بازیگران منطقه ای مانند ترکیه و… و آغاز دور تازه تنش با همسایگان دستگاه دیپلماسی ایران با دشواری های بزرگی روبه رو خواهد بود که انتظار می رود با استفاده از تجارب نمایندگی ویژه پیشین ریاست جمهوری و سایر دستگاه های ذیربط با آنها مواجهه ای معقول داشته باشد.

 بحران مهاجرت: مهاجرت انبوه مردم افغانستان همچنان ادامه دارد و ایران یکی از مقاصد سهل الوصول محسوب می شود. علیرغم جدیت دولت در اخراج پناهجویان غیرمجاز و پیشرفت کار پروژه انسداد مرز ها پیش بینی نمی شود که بدون از میان بردن زمینه های مهاجرت در داخل افغانستان راه حلی بلندمدت و زودبازدهی برای این بحران وجود داشته باشد؛ بنابراین دستگاه دیپلماسی در فقدان نمایندگی ویژه ریاست جمهوری و پراکندگی کانون های تصمیم گیری در داخل کشور کار سختی برای مقابله با این بحران و مدیریت پیامد های آن برای سیاست خارجی کشور در قبال افغانستان خواهد داشت.

 سرمایه گذاری خارجی و رقابت های منطقه ای: چابهار در کانون توجه نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در توسعه روابط اقتصادی با افغانستان قرار داشت و در این زمینه پیشرفت های قابل توجهی صورت گرفت. این مهم اما همچنان ظرفیت توسعه بیشتر را دارد و با توجه به تنش های جاری میان طالبان و پاکستان چابهار بیش از پیش اهمیت پیدا می کند؛ بنابراین وزارت خارجه باید در میانه رقابت های فشرده منطقه ای در افغانستان بتواند از نقش منحصر به فرد چابهار امنیت کریدور های ایران و امتیازات مهم دیگر مانند اشتراکات بی مانند ایران و افغانستان در حوزه های گوناگون به خوبی بهره برداری کند و قابلیت های بالقوه چابهار برای تبدیل شدن به چهارراه همکاری های اقتصادی منطقه ای با محوریت افغانستان را به فعلیت برساند.

رقایت های ژئوپلیتیک: علیرغم خروج نیرو های غربی از افغانستان رقابت های ژئوپلیتیک در این کشور نه تنها کم نشده؛ بلکه تشدید شده و مهم است توجه داشته باشیم که یکی از اصلی ترین اهداف این رقابت ها منزوی کردن ایران و حذف آن از معادلات منطقه ای و بین المللی است. نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در امور افغانستان با ابتکاراتی نظیر تشکیل گروه تماس و حضور فعال در پلتفرم های منطقه ای و بین المللی توانسته بود نقش ایران در این رقابت ها را تثبیت و از موفقیت پروژه حذف و انزوای ایران جلوگیری کند. اکنون این مهم به وزارت خارجه واگذار شده و باید منتظر ماند و دید که استراتژیست های دستگاه دیپلماسی چگونه از عهده انجام این مأموریت دشوار حیاتی و راهبردی برمی آیند.

قاچاق و امنیت مرزها: افغانستان همچنان کانون تولید و قاچاق مواد مخدر در مقیاس انبوه و در هر دو نوع سنتی و صنعتی است و مناطق مرزی این کشور با ایران مأمن باند های عظیم قاچاق انسان کالا سوخت ارز و مواد مخدر است که نه تنها سبب آسیب های اقتصادی و اجتماعی در استان های مرزی و چه بسا استان های مرکزی کشور می شود؛ بلکه امنیت ملی ایران را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. مقابله معقول با این چالش ها نیازمند یک دیپلماسی فعال کارآمد چندجانبه و مبتنی بر تجربه و تعهد ملی است.

تضمین سهم ایران از بازار افغانستان: ایران شریک اول تجاری افغانستان است و حجم مبادلات دو کشور طی سه سال اخیر دوبرابر شده است؛ اما این نشان دهنده تمام ظرفیت های موجود نیست و ایران به عنوان یک کشور صنعتی دارای نیروی تحصیلکرده خلاق و کارآفرین و دارنده شرکت های عظیم صنعتی دانش بنیان و پژوهشکده های تخصصی در همه حوزه ها باید در بازار افغانستان حضوری فعال و مؤثر داشته باشد و زمینه سازی برای این حضور نیازمند حمایت های دیپلماتیک و کار فشرده دستگاه دیپلماسی است.